Pećina Ceremošnja

P R E D G V O R

Prirodne lepote Homolja bile su doskora nepoznate za širu javnost, mada spadaju u red naših najatraktivnijih prirodnih retkosti.
Homolje je poznato iz davne prošlosti; u doba Rimljana po rudarenju, topljenju i ispiranju zlata i drugih metala; u doba Nemanjića rudarenje je bilo još atraktivnije, dok je u turskom periodu potpuno zamrlo.
Okolini Kučeva priroda je podarila jorgovanske šume, dobre pašnjake, a vredni stočari nadaleko su poznati po homoljskom siru, dobroj rakiji, homoljskom jagnjetu, proji, kačamaku, lepim šljivicama i proplancima.
Opština Kučevo je poznata po turističkoj manifestaciji, koja se održava svake godine, u maju mesecu, pod nazivom: Smotra narodnog stvaralaštva i izvornog folklora – „Homoljski motivi“.
Od prirodnih retkosti, posebno se ističe pećina Ceremošnja, koja je davno otkrivena, ali je bila pristupačna samo za najizdržljivije, jer se od Kučeva išlo bespućem ili kozjom stazom, da bi se stiglo do te lepotice.
Ceremošnju i ostale prirodne retkosti valja videti i doživeti, kao i Homolje i njegovo neiscrpno kulturno blago, kada se čobani, u maju, dozivaju bušinom, pored svojih stada; kada zasviraju gajde, a mlade čobanice, u svojoj bogatoj narodnoj nošnji, izvezenoj i rukom satkanoj, pesmom i igrom, mame poglede svih.
Ova knjiga, koju je napisao naš poznati speleolog dr Radenko Lazarević, sa svojim saradnicima i po čijem je projektu uređena pećina, posvećena je prvenstveno tom podzemnom dragulju, a onda i ostalim dragocenostima ovog kraja. U sklopu Ceremošnje biće uređen Botanički park i Etnopark.
Radna organizacija za ugostiteljstvo i turizam „Partizan“ iz Kučeva, uz podršku društveno-političkih organizacija Skupštine opštine, kao i punim angažovanjem Mesne zajednice i građana Ceremošnje, izvršili su u relativno kratkom vremenu vrlo obimne radove: asfaltirali put od Kučajne do pećine, doveli struju do pećine, uredili pešačke staze u pećini, osvetlili pećinu i tako obezbedili sve uslove za svečano otvaranje pećine, u vreme „Homoljskih motiva“.
Za uređenje šireg kompleksa u području pećine ceremošnja, radna organizacija će za nekoliko godina urediti živi Etnopark, sa bogatim sadržajem: kuća-muzej, bačija, vodenice, valjavice, pčelinjak i dr. U istom periodu, podići će se Botanički park sa karpatskim vrstama drveća i lekovitim biljem. Sem toga, izgradiće se motel, malo jezero, koje će biti poribljeno pastrmkom i dr.

4. juli 1980. godine

REŽIJSKI ODBOR ZA UREĐENjE PEĆINE CEREMOŠNjA

UVOD

Okolina Kučeva obiluje prirodnim retkostima i lepotama: tajanstvene Homoljske planine; živopisna dolina zlatonosnog Peka, nekad bistre planinske reke, s klisurama i kotlinama; brojne pećine, jame, vrtače, vrela, vodopadi i dr. /Sl. 1/.
Od prirodnih retkosti kraškog porekla, posebnu pažnju privlače pećine Ceremošnja i Dubočka pećina, Zviška ili Kučevska potajnica, vodopad Sige i dr.
Dubočka pećina nalazi se u selu Duboka, na severnoj strani Kučevske kotline, koja predstavlja jezero kraja poznatog pod imenom Zvižd. Pećina je dugačka 1.968 m i ima dva ulaza /1/. Posebno je impresivan ulaz u pećinu, /Sl.2/, čija visina i širina prelaze 20 m. Sličnih je dimenzija glavni pećinski kanal i to na znatnoj dužini od ulaza. Kroz pećinu protiče Ponorska reka, koja u vlažnom periodu sprečava dublje prodiranje u pećinu. Glavni pećinski kanal je siromašan nakitom, ali se odlikuje zanimljivim erozivnim oblicima. Sporedni kanali su bogatiji nakitom.
Dubočku pećinu istraživali su J. Cvijić /1895./ i B. Jovanović /1951./. Međutim, s obzirom iz njene dimenzije i ostale karakteristike, trebalo bi obaviti dopunska speleološka istraživanja, a posle toga oceniti uslove za njeno uređenje u turističke svrhe.
(slika 2)
(slika 3)
Kučevska potajnica nalazi se s desne strane Peka, niže Kučeva, na ulazu u Kaonsku klisuru /2/ /Sl. 3/. Iako predstavlja veliku prirodnu retkost – izvor koji čas daje vodu, a čas presušuje, što se deševa s velikom pravilnošću – malo je poznata i gotovo nepristupačna. Industrija kreča i železnička pruga Beograd – Zaječar, sprečili su pristup posetilaca i vremenom je bacili u zaborav. Sem toga, Industrija kreča kaptirala je izvor, tako da se ovaj prirodni fenomen ne može ni posmatrati. Međutim, Kučevska potajnica nije nepovratno izgubljena, kao što se to misli u stručnoj javnosti. Sa malo dobre volje, mogla bi postati prava turistička atrakcija, pogotovo što je udaljena svega oko 70 m od puta Beograd – Kučevo. Za tu svrhu trebalo bi preduzeti sledeće: razrušiti postojeći kaptažni objekat vratiti potajnici prvobitni izgled /voda se može i dalje koristiti/; izgraditi staza i platoe za posmatranje mehanizma potajnice; izgraditi pešački prolaz ispod pruge i puta /može se iskoristiti postojeći propust, kojim otiče višak vode iz potajnice/; podići parking duž puta, za oko 50 vozila itd. Takođe treba dozvoliti postojeće narodne običaje: polaganje cveća oko izvora, ubacivanje metalnog novca i dr. U tom slučaju, svakako, voda se ne bi mogla upotrebljavati za piće, mada u narodu postoji verovanje da voda pomaže nerotkinjama, a leči i očne bolesti. Najveća poseta, uglavnom žena, bila je u vreme mlade nedelje.
Prema J. Cvijiću /1896./, voda potajnice izbijala je iz jedne okapine, širine 0,9 m i visine 0,6 m, a zatim je voda oticala kroz siparski materijal i isticala u blizini Peka, povremeno, posle pređenih 70 m i visinske razlike od 12 m. Po J. Cvijiću, „Okapina se postepeno puni vodom, koja joj iz pukotina pritiče i izvor je /blizu Peka/ za to vreme presahnuo; kada se ona napuni vodom do izvesne stalne visine i nivo vode počne u njoj splašnjavati, potiče voda iz izvora, teče za sve vreme dok voda odseca u okapini, pa nastavi teći i neko kratko vreme, pošto se okapina isprazni.“
Prema Cvijićevim navodima, 18. 7. 1894. godine, na potajnici je voda isticala svakih 3,30 časova, a isticanje je trajalo 15 – 17 minuta. Međutim, krajem februara i početkom marta 1895. godine, iz potajnice je voda stalno izvirala /7/.
Za vreme Herderove posete potajnici /1835./, izvor je bio suv čitavih mesec dana /7/.
Opisani ritam Kučevske potajnice je poremećen kaptažnim objektom, ali je mehanizam potajnice potpuno ispravan.
Pri obilasku potajnice, 21. 7. 1978. godine, njen ritam je bio sledeći: izvor radi 25 minuta, izvor stagnira i čuju se šumovi u toku 5 minuta, izvor ponovo radi 25 minuta itd. Čitav ciklus traje 30 – 40 minuta. To se može posmatrati tek kada se isključi odvod vode preko kaptažnog sistema.
Vodopad Sige nalazi se neposredno ispod izvora Sige, glavnog izvorišnog kraka Ceremošnje, leve pritoke Peka. Siga izvire ispod visokog kraškog obluka, a onda se obrušava niz 20 – 30 m visoki kaskadni vodopad, izgrađen od sige-bigra, po čemu je čitava rečenica dobila ime. /Sl. 4/. Bigar se i danas stvara, mada su destruktivni procesi jači i vodopad se obrušava i postepeno pomera prema vrelu Sige. Vrelo se nalazi na visini od oko 560 m.
Prema pričanju meštana, pre sto godina bilo je moguće ući u pećinski kanal, iz kojeg izvire Siga, ali je taj ulaz zatrpan obrušavanjem siparskog materijala sa litice iznad vrela. Na dan 29. 3. 1978. godine, vrelo Sige davalo je 10 l/sek.
(slika 4)
U zimu 1978. godine, meštani su pokušali da otkopaju ulaz u pećinski kanal, ali bez uspeha. S obzirom da voda Sige izbija iz sifonskog kanala, takav prohodan pećinski kanal nije ni postojao, u nivou sadašnjeg vrela, ali ga obavezno treba tražiti u nekom višem, starijem nivou. Prema tome, prednje nije neosnovano, već samo lokacija ulaza. Visoki kraški obluk koji se diže levo od vrela, potvrđuje takvu pretpostavku i upućuje na speleološka istraživanja. Meštani Plavčeva /zaselak Ceremošnje/ obećali su punu pomoć, pri proveri i otkopavanju duž kontakta krečnjačke litice i siparskog materijala.
Pored ovih i drugih iskonskih lepota i dobara, treba istaći i čoveka – stanovnika nekada prostranih karpatskih šuma – do juče najizolovanijeg područja Srbije, gde su kao nigde očuvani bogati drevni običaji, tradicija, verovanja, jedno izvorno, malo poznato, folklorno bogatstvo. Otuda, nije čudno, da je Kučevo centar čuvene folklorne manifestacije „Homoljski motivi“, koja se uspešno održava od 1968. godine. Nekad izolovani i zatvoreni u sebe, u borbi za samoodržanjem, Homolje i Homoljci danas se širom otvaraju, da bi pokazali svoje veliko prirodno bogatstvo /rude, šume, vode, prirodne retkosti i dr./ i svoju pravu dušu i neobično narodno stvaralaštvo.

C E R E M O Š Nj A – P E Ć I N A

POLOŽAJ

Pećina Ceremošnja spada u red značajnijih speleoloških objekata istočne Srbije, odnosno Karpatsko-balkanskog područja. Nalazi se u severozapadnom podnožju Homoljskih planina, u ataru sela Ceremošnja, po kome nosi ime. Od Kučeva i magistralnog puta Beograd – Kladovo, udaljena je oko 15 km.
Pećina Ceremošnja u narodu je bila poznata kao Jovanova pećina, po Jovanu Grujiću, na čijem se imanju nalazi ulaz u pećinu. Jovan je bio napredan čovek, simpatizer NOP-a, zbog čega su ga četnici zaklali 20. 11. 1943. godine, iznad kuće Jovice Jovića. Godinu dana ranije, u kolibi na Fiku, ciljajući Jovana, ubili su njegovog sina Dragutina /28. 8. 1942./.
Na početku suve doline Strugarskog potoka, još postoji Jovanova kuća, koja je pretvorena u muzej i predstavlja jedan od glavnih sadržaja Etnoparka /Sl. 5/.
Ne zna se tačno ko je i kada promenio ime ovoj pećini, ali u svakom slučaju učinio je grešku, računajući možda da će promena imena biti dovoljna da ubrza uređenje pećine. Međutim, pošto pećina već pola veka živi pod novim imenom, koje je opštepoznato i prihvaćeno, nema uslova da joj se vrati njeno pravo ime.
Prema pričanju Petra Milivojevića /rođ. 1888./ iz Plavčeva, u pećini su se krili hajduci, među njima i čuveni Babejić iz Laznice. Pre njega, u pećini su se krili hajduk Petar Kobiljan i njegova žena Milja hajdučica, koji su hajdukovali pre balkanskih ratova. Petar je zapamtio ovaj hajdučki par, kad su jednom s mečkarima prošli suvom dolinom Strugarskog potoka. Sem toga, poznato mu je da su se u pećini i oko pećine krili zbegovi.
(slika 5)
U narodu nema nekih posebnih legendi i verovanja vezanih za pećinu. Jedino su se Petrovom bratu priviđale vile, niže sastavaka Strugarskog potoka i sige. Bio je krenuo rano, u svanuće, i kad mu se to desilo odmah se vratio kući i pao u postelju.
(slika 6)
Ulaz u pećinu nalazi se na kraju slepe doline Strugarskog potoka, na visini od 532,48 m, u podnižju krečnjačke litice visoke 12,0 m. Strugarski potok i danas ponire u pećini, periodski, i tada donosi velike količine vučenog i suspendovanog nanosa, što ugrožava turističko uređenje i korišćenje pećine.
(slika 7)
Sve do 1977. godine, pećina je bila gotovo nepristupačna i do nje su dolazili samo planinari i speleolozi. Besprimernim zalaganjem žitelja Ceremošnje, Plavčeva i Ravništa, a uz pomoć SO Kučevo, prosečen je put do pećine i time su se stekli odgovarajući infrastrukturni uslovi za uređenje ove ne velike, ali lepe i bogate pećine. Zemljani radovi na deonici puta od Plavčeva do pećine završeni su tek juna 1978. godine, a u toku oktobra – novembra iste godine asfaltirana je deonica puda od Kučajne do sela Ceremošnje, dok će deonica od sela Ceremošnje do pećine biti asfaltirana u preoleće 1980. godine. Izgradnjom tog istorijskog puta, ova podzemna lepota Homolja, postala je dostupna svim turistima, a ne samo pojedincima /Sl 6 i 7/.
Da bi se zadovoljili različiti interesi i naklonosti posetilaca i pružilo što više saznanja o Homolju, turistički program je obogaćen Botaničkim parkom – arboretumom, u kome su prisutne biljke vrste koje nastanjuju Karpatsko-balkansko područje naše zemlje, i živim Etnoparkom, koji treba da sačuva neka zanimanja i običaje Homolja, kao i deo njihove materijalne kulture. Sem toga, izgrađeni su odgovarajući ugostiteljski objekti, kao što su motel u blizini ulaza u pećinu i dr.

DOSADAŠNjA ISTRAŽIVANjA

Iako Ceremošnja na spada u red velikih speleoloških objekata, ona je bila predmet interesovanja većeg broja speleologa, možda više nego bilo koja druga pećina u Srbiji. Taj stepen poznavanja pećine, a verovatno i lokalna inicijativa, uticali su da je njeno uređenje otpočelo još pre skoro 30 godina i stalno je podgrevano sve do današnjih dana.
Za pećinu Ceremošnja, prvi je pokazao interesovanje Komitet za turizam i ugostiteljstvo NR Srbije /1950./, koji je, na inicijativu Kučeva, poslao stručnu komisiju, sa zadatkom da obiđe pećinu i oceni vrednost za turističku privredu /3/. Nalaz komisije bio je pozitivan i predložena su detaljnija speleološka istraživanja, koja su poverena Institutu za proučavanje krša „Jovan Cvijić“.
Prva sistematska istraživanja Ceremošnje obavio je Č. Milić /1952./, u okviru Instituta za proučavanje krša, a uz pomoć ekipe Planinarskog društva „Železničar“ iz Beograda, u kojoj su učestvovali B. Arapović i P. Živanović /4/. Tada je bio istražen glavni deo pećine, u ukupnoj dužini od 362 m.
Iste godine /1951./, S. Milojević, direktor Instituta za proučavanje krša, dostavlja Komitetu „idejni plan za uređenje pećine Ceremošnje i njeno pretvaranje u turistički objekat“. U istom pismu, navodi se da je pećina dugačka 600 m i da je premer i plan obavio Geografski institut SANU /3/.
U pismu od 21. 3. 1953. godine, takođe s potpisom S. M. Milojevića, Institut obaveštava Komitet da će 25. 3. poslati u Kučevo službenika „koji će davati uputstva pri izvođenju radova na spoljašnjem i unutrašnjem uređenju pećine Ceremošnje“ /3/.
Ove preuranjene inicijative za uređenje Ceremošnje, završavaju se pismom Borivoja Arapovića, koga je Institut uputio u Ceremošnju da organizuje radove. U pismu – izveštaju /br. 18, do 20. 5. 1953./, saopštava se da su radovi u pećini trajali od 25. 3. do 7. 5. i da je za to vreme, dobrovoljnom radnom snagom, urađeno sledeće:
zaštitna kapija od 20 m2 /drvena/,
drveni most, raspona 6 m,
staza u dužini od 262 m, širine 1 m /prosečno/,
pećina je oslobođena od blata i donekle osposobljena za turističke
posete.
Posle ove akcije Komiteta za turizam i ugostiteljstvo, ceremošnja je mirovala više od 10 godina, kada je Republički zavod za zaštitu prirode preduzeo nova speleološka istraživanja /1965. 1966./, po Ugovoru od 1. 4. 1965. godine, zaključeno sa SO Kučevo, za sumu od 500.000 starih dinara. Speleološku ekipu vodio je dr Jovan Petrović.
U izveštaju Zavoda /3/, detaljno je analiziran čitav protekli period, izloženi su rezultati istraživanja i priložen orijentacioni predračun troškova. Po ovom predračunu, investiciona ulaganja iznosila su 168,1 milion starih dinara, od čega je najveći deo otpadao na izgradnju puta do Ceremošnje /120 miliona dinara/.
Prema izveštaju, dužina pećine iznosila je 362 m, ali u priloženoj situaciji nisu prisutni južni kanali, iz čega bi se moglo zaključiti da još nisu bili otkriveni. /Tih kanala nema ni na situaciji pećine koju je izradio Č. Milić – 1952./. Iz nekih planova i crteža vidi se da je snimao Slobodan Gočmanac, a crtao Vladimir Janković.
I opet je Ceremošnja morala da čeka – novih deset godina.
Godine 1976. Republički zavod za zaštitu prirode organizuje dopunska speleološka istraživanja, u kojima su učestvovali: dr. Slobodan Stojić, inž. Ž. Radovanović, B. Vasiljević i speleolozi iz Planinarskog saveta beograda /5/.
Pored već poznatog dela pećine, ekipa je detaljnije isražila južne kanale u Ceremošnji, a zatim Bigar pećinu /220 m/ i ulagala je velike napore da bi pronašla vezu između Ceremošnje i Bigar pećine, koje čine jedinstven pećinski sistem. U tom cilju, ekipa je istraživala i otkopavala jame i vrtače na kraškoj površi iznad pećine, računajući da će tako dospeti do pećinskih kanala koji povezuju Ceremošnju i Bigar pećinu. Međutim, tu nije bilo uspeha. Takođe su istražili Golubanjsku pećinu /Plavčevo/ i konstatovano je da ne pripada sistemu Ceremošnja – Bigar pećina.
Posle dopunskih istraživanja Republičkog zavoda za zaštitu prirode, na inicijativu velikog entuzijaste Dragoslava Lukića, direktora Ugostiteljsko-turističkog preduzeća „Partizan“ iz Kučeva /dr. Lukić je bio inicijator i Homoljskih motiva/, pristupilo se izradi projekta za uređenje pećine Ceremošnje. Taj zadatak poveren je dr Radenku Lazareviću, iz Instituta za šumarstvo i drvnu industriju – Beograd /1978./.
Radi izrade projekta, R. Lazarević je preduzeo dopunska speleološka istraživanja i to u više mahova u toku prve polovine 1978. godine. Pored snimanja i izrade novog plana pećine, izvršeno je i tahimetrijsko snimanje glavnog pećinskog kanala i povezivanje pećine sa osnovnom trigonometrijskom mrežom. Speleološkim istraživanjima obuhvaćene su još Bigar pećina /izvorski potez Strugarskog potoka/ i Golubanjska pećina, a sem toga, preduzeta su sondažna otkopavanja u okviru fosilnog kraškog obluka, iznad Bigar pećine.
U speleološkim istraživanjima učestvovali su: inž Stevan Dožić i članovi Speleološke grupe Društva istraživača iz Valjeva: Miodrag Vujić, Boško Paunović, Milan Arsić i Zoran Trninić. Tahimetrijsko snimanje izvršio je inž Milan Paunović /Geodetska uprava – Kučevo/.
Još u toku istražnih radova, Turističko-ugostiteljskom preduzeću bili su dostavljeni projekti građevinskih i elektroinstalacionih radova, sa okvirnim predračunom troškova /u februaru i junu/. Kompletan projekat za uređenje pećine Ceremošnje u turističke svrhe, završen je i dostavljen novembra 1978. godine.
Građevinski radovi, po projektu, otpočeli su 19. februara 1979. godine, a završeni su u proleće 1980. godine, kada su obavljeni i elektroinstalacioni radovi, kao i svi infrastrukturni radovi: asvaltni put od Ceremošnje do pećine, dalekovod od Ceremošnje do Plavčeva, motel pred pećinom i osnovna postavka Botaničkog parka i živog Etnoparka i dr.
Pećina Ceremošnja je otvorena 4. jula 1980. godine – na Dan borca, čime se simbolizuje izuzetna mirnodopska bitka, pobeda i ostvarenja želja meštana Ceremošnje i okolnih sela, koji su taj dan priželjkivali skoro tri decenije. Ali, ljudi ovog kraja nisu samo sanjali o tom danu, već su mu uporno išli u susret, gradeći put od Kučajne do pećine, skoro goloruki. Njihov podvig je dostojan divljenja i svake pohvale.
Tako se najzad ostvarila jedna dugogodišnja ideja i želja naroda ovog kraja, u trenutku kada su sazrele objektivne i subjektivne okolnosti za njeno ostvarenje. Međutim, taj trenutak bi možda bio pomeren u dalju budućnost, da mu nisu prokrčili put vizionari počev od pedesetih godina pa na ovamo.
Pećina Ceremošnja nije velika pećina, ali je pokazala da u njenoj okolini žive veliki, snažni ljudi, koji su imali snage i vere da čitave decenije streme jednom cilju, podnoseći ogromne napore i lišavanja, a da ni jednom ne klonu duhom.

GEOLOŠKI SASTAV

Pećina Ceremošnja izgrađena je u bankovitim, masivnim krečnjacima, dolomitičnim, valendijskog i otrivskog kata donje krede. Debljina ovih krečnjaka kreće se od 80 do 200 m /6/ /Sl. 8/.
Prema hemijskoj analizi, koju je izvršio inž Zoran Popović, iz Majdanpeka, sastav krečnjaka i pećinskog nakita je sledeći:

U tektonskom pogledu, u okolini pećine, ističu se bore i rasedi pravca severozapad-jugoistok. Na Magarčevoj đuli i Đuli, krečnjaci se javljaju u obliku krpa i ploča, koje pripadaju severnom krilu antiklinale Homoljskih planina.
Kredna krečnjačka serija, oko pećine i na razvođima Strugarskog potoka, intezivno je skrašćena i raščlanjena dubokim niznim ili rasutim vrtačama, levkastog oblika, i suvim dolinama, koje su takođe razbijene vrtačama. Najrazvijenija je i najveća je suva fosilna dolina Strugarskog potoka, koja se pruža između pećine Ceremošnje i Bigar pećine, u dužini od 870 m.
Na levom razvođu Strugarskog potoka javljaju se i stariji stratigrafski članovi – oksford-kimerički krečnjaci i dolomiti gornje jure, čija debljina iznosi 150 – 200 m. Oni grade vrhove u izvorištu strugarskog potoka: Fik, Čuček, Štubel i dr.
(slika 8)
Pećina je formirana na mestu gde Strugarski potok prelazi sa kristalastih škriljaca na krečnjake. Škriljci su proterozojske starosti, a predstavljeni su mikašistima, gnajsevima, silifikovanim stenama i kornitom. Lako se raspadaju i erodiraju, usled čega je Strugarski potok preopterećen nanosom – suspendovanim i sitnim vučenim.

Bigar pećina /Vrelska/ takođe je razvijena u krednim krečnjacima i to neposredno iznad kontakta krečnjaka sa glinovito-peskovitim krečnjacima baremskog i aptskog kata donje krede, odnosno oko 15 m iznad vodonepropustljive serije dacit-andezita paleogene starosti. Glinovito-peskoviti krečnjaci i ostale nepropustljive stene predstavljaju zagat, koji uslovljava pojavu podzemnih voda iz kraškog masiva.

Golubanjska pećina /Plavčevo/ je formirana u gornjojurskim oksford-kimeričkim krečnjacima sa rožnim kvrgama. Nalazi se na kraju jedne skraćene suve doline, orijentisana prema dolini Sige.
U velikom delu pećine Ceremošnja, pećinski pod je od andezita. To znači da se pećina formirala duž kontakta krečnjaka i andezita. Prema otkrivenim profilima, andezitska površina pada prema dolini Strugarskog potoka, odnosno raste prema levom razvođu. Zbog toga, pećina nije mogla da se razvije u pravcu doline Sige, odnosno Golubanjske pećine, već samo u pravcu nagiba kontakta krečnjaka i andezita, odnosno prema fosilnoj dolini Strugarskog potoka.
Ovakav kontakt krečnjaka i andezita isključuje svaku vezu između Ceremošnje i Golubanjske pećine. Iako je ulaz u Ceremošnju viši za 47 m od ulaza u Golubanjsku pećinu, vode Strugarskog potoka nisu mogle teći u tom pravcu.
U podnožju Golubanjske pećine takođe se javljaju andeziti, pa treba pretpostaviti da njihova topografska površina ima oblik svoda prečage, koji čini hidrološku vododelnicu između Strugarskog potoka i Sige. Uostalom, to pokazuju kanali i dvorane Ceremošnje, koji se u tom pravcu isklinjavaju ili prelaze u kontaktne ravni, niz koje je voda doticala prema Ceremošnji.
Visinska razlika između kontakta krečnjaka sa kristalskim škriljcima, odnosno andezitom kod Ceremošnje i krečnjaka i vodonepropustljivih stena ispod Bigar pećine, iznosi oko 100 m. Pošto su krečnjačke površi-razvođa, sa obe strane fosilne doline, viši od 600 m, to znači da je kraški proces zahvatio čitavu krečnjačku seriju, čija debljina prelazi 200 m. Iz toga se nameće zaključak da je istraženi deo Ceremošnje samo neznatan deo jednog većeg pećinskog sistema, koji je sa obe srane zatvoren krečnjačkim odronima i rečnim nanosom.

MORFOLOŠKE OSOBINE PEĆINE

Ceremošnja je pećina ponorskog tipa. Nju je izgradila ponornica Strugarski potok, koja i danas periodski protiče delom pećine i ponire u Areni, između ogromnih odronjenih blokova.
Ulaz u pećinu nalazi se s leve strane slepe doline Strugarskog potoka, neposredno ispod fosilne suve doline Strugarskog potoka, koja je viša 14,0 m.
Ulaz u pećinu je nepravilnog oblika, maksimalne visine 8,0 m, a širine 8,4 m. Iznad ulaza diže se krečnjački odsek visok 4,0 m, koji prelazi u strmu krečnjačku padinu, levu dolinsku stranu Strugarskog potoka. Visina tog preloma odgovara nivou dna fosilne doline Strugarskog potoka /Sl. 9/.
(slika 9)
Ulaz u pećinu nalazi se na visini od 532,48 m.
Pored glavnog ulaza postoji i sporedni, koji se nalazi takođe s leve strane Strugarskog potoka, nizvodnije, i viši je za 8,0 m. Sporedni kanal je spojen s Glavnim kanalom odmah posle ulaza, a zatim pre t. 2. Predstavlja stariju ponorsku fazu Strugarskog potoka.
U Ceremošnji se razlikuju dva horizonta pećinskih kanala: stariji – suvi i mlađi – vodeni horizont. Ulazni kanal, sa dva otvora, zajednički je za oba horizonta. To je uticaj uzvodnog zagata od kristalnih škriljaca, koji je usporavao fluvijalno-kraški proces na početnom potezu krednih krečnjaka. U ostalom delu pećine, počev od ulaza u Arenu, suvi i vlažni horizont su vertikalno razdvojeni.
(tablica 1)
U morfospeleološkom pogledu, u pećini Ceremošnja ističu se pet prirodnih celina /Tablica 1/: Ulazni kanal, Arena, Ponorska dvorana, Andezitska dvorana i Južni kanal. /Sl. 10/.

Ulazni kanal obuhvata deo Glavnog pećinskog kanala, od ulaza do Arene. Širina kanala kreće se od 4 do 10 m, a visina od 2 do 5 m. To je tipičan erozivni kanal, kojim periodski teče ponornica Strugarski potok. Kanal je siromašan nakitom, a dno mu je pokriveno rečnim nanosom, različitog kalibra /Sl. 11/.
Ulazni kanal je dugačak 78,0 m, a sa kratkim slepim kanalom kod t. 3,-87,0 m. Zahvata površinu od 600,0 m2.
Pored Ulaznog kanala, s desne strane, pruža se jedan sporedni kanal, koji je spojen sa Ulaznim kanalom između t. 0 i t. 1 i pre t. 2. Ovaj kanal samostalno izlazi na površinu, ispred t. 0-3. Taj ulaz je širok 3,0 m, a visok 1,75 m. Kanal je silazni i spaja se sa Glavnim kanalom ispred t. 2. Pošto predstavlja stariju evolutivnu fazu u razvoju pećine, kanal raspolaže pećinskim nakitom, naročito oko odžaka, uzvodno od t. 2. Dno kanala je zasuto nanosom ili je prekriveno bigrom.
Dužina ovog sporednog kanala iznosi 35,0 m, a sa kraćim kanalima, koji se za njega vezuju, 59,0 m. Površina iznosi 201,0 m2.
Od ulaznog kanala, kod t. 3 odvaja se, uzan i nizak kanal, koji je približno paralelan Ulaznom kanalu. Viši je od korita Glavnog kanala 3,0 m. Završava se odronom i blokovima na oko 6,0 m od korita Strugarskog potoka. Uzdužni profil kanala niži je od korita Strugarskog potoka, uzvodno od ulaza u pećine, za 2,0 m.
(slika 11)
Ovim kanalom proticao je Strugarski potok u nekoj ranijoj fazi, koja je sinhronična i sa sadašnjim Glavnim kanalom, pa je usled zasipanja rečnog korita nanosom, uzdužni profil Strugarskog potoka izdignut i veza je prekinuta.
Primer pokazuje da su se u slivu Strugarskog potoka dešavale neke kvalitativne promene, koje su uticale na porast erozije, a s tim u vezi i akumulacije nanosa na uzdužnom rečnom profilu.
Dužina kanala od t. 3 – 1 iznosi 47,2 m, a sa kratkim sporednim kanalima 58,0 m, dok površina iznosi 76,0 m2.
Prema tome, ukupna dužina sistema vezanog za Ulazni kanal iznosi 204,0 m, a površina 877,0 m2.

Arena je najveća dvorana u Ceremošnji, najatraktivnija, jedina koja opravdava nadu da se u kraškom podzemlju još krije glavni pećinski sistem. Po bogatstvu i kvalitetu nakita, ova dvorana može da stane u red najvećih i najlepših podzemnih dvorana u krasu Srbije. Arena je ustvari Ceremošnja, osnovna vrednost-prirodna retkost, koja je pokrenula ljubitelje prirode i entuzijaste da se late njenog uređenja, po ceni ogromnih pregnuća i radova /pristupni put dug 15 km, dalekovod dug 5,5 km, motel i dr./.
Arena je nepravilnog kružnog obima, amfiteatralnog oblika, koji se skoro čitav otkriva posetiocu, čim iz Ulaznog kanala stupi na „pozornicu“. Takav njen oblik – amfiteatar starog Rima – nametnuo joj je vrlo prikladno ime – Arena, kao Arena u Puli.
Prečnik Arene kreće se od 40 – 50 m, a visina od 20 – 24 m. Po poligonom vlaku, od t. 4, preko tačaka 6, 7 i 8, dvorana je dugačka 47,5 m, ako se tome dodaju kraći sporedni kanali, onda ukupna dužina pećinskog sistema Arene iznosi 69,0, a površina 1.293,0 m2.
Arena je nekada bila znatno veća, ali je od nje tokom vremena, kitnjastim draperijskim zidom, odvojena Ponorska dvorana.
(slika 12)
Nad Arenom je natkriljena kupola, obložena belim kristalnim kalcitom, sa koje vise brojni dugački stalaktiti /Sl. 12 i 13/. Zidovi su takođe presvučeni kalcitnim i bigrenim tvorevinama, salivima i draperijama. Osobito je impozantan pregradni draperijski zid, koji razdvaja Arenu od Ponorske dvorane. Na ovom zidu ima nekoliko otvora, bogato izrezbarenih, koji liče na oltarske dveri. Kroz najveće Dveri, široke 0,8 m i visine 6,5 m, kod t. 6 – 1, prolazi turistička staza /Sl. 14/.
(slika 13)
Na kaskadnom i haotičnom podu Arene, gde leže nagomilani krupni blokovi i polomljeni nakit, formirani su najlepši oblici nakita, predstavljeni stalagmitima i pećinskim stubovima i kalcitnim ožiljcima.
(slika 14)
Najmonumentalniji oblik nalazi se u jednom proširenju na galeriji Arene. To je vrlo dinamičan stub, na kome se razlikuju dve ljudske figure: stroga figura srednjovekovnog viteza, koja direktno gleda u posetioce i povijena figura srpskog vojnika iz I svetskog rata, levo od viteza, koji budno osmatra. Ova vajarska kompozicija dobila je naziv „Na večnoj straži“, jer simbolizuje istorijsku sudbinu i kontinuitet borbe za slobodu i stradanja naroda na ovom nemirnom balkanskom tlu, od dolaska Slovena do Narodno-oslobodilačkog rata 1941 – 1945 /Sl. 15/.
(slika 15)
(slika 16)
Pećinski stub „Na večnoj straži“, visok je 7,5 m, od čega na stalagmitski deo dolazi 4,0 m, a na stalaktitski 3,5 m. Izgrađen je od belog kristalnog kalcita. Ovaj stub je amblem Ceremošnje.
Između stuba „Na večnoj straži“ i Dveri, jedva odvojen od pregradnog draperijskog zida, nalazi se masivni kaskadni stub, izgrađen od kalcita, koji je dobio ime Vodopad. Njegov prečnik je veći od 5 m, a visina veća od 10 m. /Sl. 16/.
Na 2 m ispod Vodapada, šćućurila se grupa Babuna – niski beli stalagmiti, koji neverovatno liče na babune – vrstu majmuna /Sl. 17/.
Na suprotnom kraju Arene, pored povratne staze, blješti snažnom belinom Lepa Vlajna – lepršavi, raskošni pećinski stub, izgrađen od kristalnog iskričavog kalcita. Sastoji se od belog, razigranog, penušavog stalagmita, visokog 3,0 m, koji je ovlaš spojen sa draperijskim stalaktitima, sličnog kvaliteta, visokim 2,0 m, tako da ukupna visina ovog prelepog stuba iznosi 5,0 m. To je najraskošnija i najcizeliranija forma u Ceremošnji, najkvalitetnijeg sastava, ali ipak ne tako monumentalna kao „Na večnoj straži“. Mada ovaj stub više liči na morsku penu i visoke razbijene talase, zbog svoje osobite gizdavosti i iskričavosti, namenjeno mu je da simbolizuje ženu ovog podneblja – lepu Vlajnu /Sl. 18/.
Iznad Lepe Vlajne, na pristojnom rastojanju, stoji Mladoženja – beli stalagmit, jednostavnog oblika, visok samo 1,7 m. Od Lepe Vlajne razdvajaju ga nekoliko stalagmita – simbola muškosti.
(slika 17)
(slika 18)
Celu ovu ljubavnu idilu nemo posmatraju, iz prikrajka, bez mimike, pridržavajući tavanicu, dva bela pećinska stuba, srasla u podnožju i pri vrhu, visoki 3,7 m. To su nerazdvojni Drugovi /Sl. 19/.
Pored raznovrsnog pećinskog nakita, draž Arene su i ogromni blokovi, odvaljeni sa tavanice ili od polomljenog nakita. Najveći je blok Veliki krš, kod t. 7, visok preko 6 m, a širok 6 do 8 m. Leži preko drugih blokova. Nešto su manjih dimenzija Mali krš, iznad ponora Strugarskog potoka i Stol, između t. 5 i 6.
(slika 19)
Deo Arene od t. 5 prema 5 – 1, predstavljen je niskim proširenjem, koje je s dve strane ograničeno krupnim blokovima. Između tavanice i blokova ima praznog prostora, ali neprohodnog, pošto se visina kreće od 10 – 30 cm. Na jednom mestu istraživači su se probili oko 5 m i stekli su utisak da dalje tavanica pada, što bi mogao biti znak da je to vrh odrona i da bi iza njega moglo biti speleološki komunikativnog prostora. Na tom pravcu obavezno bi trebalo preduzeti otkopavanje, u toku radova na uređenju pećine.
Arena je u prošlosti doživela tešku kataklizmu i tom prilikom je verovatno prekinuta veza sa ostalim delom pećine. Sudeći prema rasporedu geološke građe, tj. odnosu andezita i krečnjaka, tu vezu treba tražiti severno, severozapadno ili severoistočno od t. 5, tj. negde iza ogromnih blokova koji su skoro priljubljeni uz tavanicu.
Odroni kvalitativne promene u procesu rečne i kraške erozije, verovatno su vezane za glacijalne faze kvartarnog ledenog doba
Na početku Arene, preko njene tzv. pozornice, periodski protiče Strugarski potok, koji se gubi pod obrušenim blokovima, kod t. 15, ispod Malog krša, /Sl. 20/.
Aktivni pećinski kanal kaskadno pada za 5,0 m, preko krupnih blokova i u početku je širok 6 – 12 m, a zatim se sužava do 1,0 m. S manjim oscilacijama, takva dimenzija zadržava do kraja, tj. do tačke gde je čitav profil zatrpan rečnim nanosom, kroz koji se proceđuju periodske vode.
(slika 20)
Kanal je visok 2 – 6 m. Sa tavanice pada prava kiša od vode kapavice.
Dužina periodski aktivnog kanala, od t. 15, iznosi 36,0 m, a površina 91,0 m2.
Ukupna dužina sistema Arene iznosi 105,0 m, a površina 1.384,0 m2.
Bojenjem je utvrđeno da vode Strugarskog potoka, koje poniru u Ceremošnji, izviru iz Bigar pećine koja leži na kraju fosilne doline, u okviru fosilnog kraškog obluka. Time je dokazano, inače logična pretpostavka, veza između navedenih pećina.
Bojenje je izvršeno 5. 7. 1965. godine, u 8 časova, sa 2 kg uranina, pri proticaju od 12 l/sek /3/. Boja se pojavila na Bigar vrelu 6. 7. u 10 časova pri proticaju od 35 l/sek. Prema tome, rastojanje od 900 m u pravoj liniji, obojena je prešla za 26 časova brzinom od 34,6 m/čas.
Međutim, malo je verovatno da se speleološka veza između Ceremošnje i Bigar pećine može otkriti duž živog toka /5/, pošto se radi o uzanim nekomunikativnim kanalima, opterećenim rečnim nanosom. Umesto toga, vezu treba tražiti preko starijeg, suvog horizonta, koji je sa ulazne strane blokiran odronima i pećinskim nakitom, a sa izlazne strane, u okviru fosilnog kraškog obluka, rečnim nanosom i deluvijalnim naslagama /sipari, plavine i dr./.
Ponorska dvorana je integralni deo Arene, predvojen visokim draperijskim zidom /Sl. 21/. Ime je dobila po levkastom ponoru, dubokom 5,6 m, koji se nalazi iza Dveri, posle t. 6 – 1.

Ponorska dvorana takođe ima oblik amfiteatra, koji se svodi prema dnu levka, tj. prema ponoru.
Iza t. 7 – 4 otkrivena je andezitska podloga, koja je po visini slična kao i u Andezitskoj dvorani. Andezitska barijera sprečavala je razvoj podzemnih kraških oblika u tom pravcu i usmeravala rečnu vodu prema severu i severoistoku.
(slika 21)
Duž severozapadnog oboda dvorane,između tavanice i poda,postoji razmak koji nije veći od 10 – 20 cm. To su potencijalni pravci gde treba tražiti nastavak pećinskog sistema, pošto se prethodno savlada pećinski odron.
Ponorska dvorana je dugačka 36,0 m, a široka 18 m. Po poligonom vlaku, njena dužina iznosi 32,0 m, a sa sporednim kanalima 53,0 m. Površina dvorane iznosi 544,0 m2.
Pošto predstavlja deo Arene, Ponorska dvorana je takođe bogata nakitom. Pored draperijskog zida, koji deluje kao arabeska kada je Arena osvetljena, prisutan je veći broj belih kalcitnih stubova i stalagmita. /Sl. 22/. Posebnu vrednost ima, kao raritet, Raspukla sfera – ogromna polulopta od trakastog bigra, različito obojenog, ispucala i sa odvojenim sfernim komadima. Poluprečnik ove lopte kreće se od 3,5 do 4,0 m.
Desno od Raspukle sfere nalazi se Kristal – svetlucavi saliv, visok oko 2 m, a širok 2,5 m /Sl. 23/. To je eksponat, koji je po kvalitetu ravan nakitu Rajkove pećine kod Majdanpeka.
Na dnu levkastog ponora, čija gornja periferija ima prečnik od oko 10 m, počinje niži kanal, koji podilazi pod dvoranu, a viši je od aktivnog periodskog kanala. Širok je 2 do 2,5 m, a slično je i visok. Dno pećinskog kanala je potopljeno, tj. pretvoreno u izduženo jezero, čija dubina postepeno raste, do 1 m, dok se visina slobodnog profila kreće oko 2 m. Na dan 18. 7. 1978. godine, jezero je bilo dugačko 20,3 m.
Dužina Jezerskog kanala iznosi 46,0 m, a površina 61,0 m2. Prema tome, ukupna dužina sistema Ponorske dvorane iznosi 99,0 m, a površina 605,0 m2.

Andezitska dvorana nalazi se jugozapadno od Arene, sa kojom je spojena niskim, širokim hodnikom. Ime je dobila po andezitu, koji je u osnovi čitave dvorane.
Dvorana je eliptična, silazna, kaskadna, dugačka 60,0 m, a široka 15 – 20 m. Sa širokim hodnikom, koji je spaja sa Arenom, ukupna dužina ovog sistema iznosi 76,0 m, a površina 1.101,0 m2.
(slika 22)
Desno od t. 10, Andezitska dvorana prelazi u kontaktnu ravan između krečnjaka i andezita i u uske procepe, iz kojih su doticale vode. Te vode su poreklom sa kraške površi iznad pećine, a podzemnom andezitskom vododelnicom bile su usmerene prema pećini. Vode koje su dospevale u Andezitsku dvoranu, nekoncentrisano su dalje oticale, prema t. 13, i ponirale u kotlastom proširenju, prečnika 2,5 m i dubine 2,5 m.
(slika23)
Dno ovog ponora niže je za 8 – 10 m od pećinske mreže Južnog kanala, ali je više za 6 – 8 i od glavnog recipijenta – periodskog korita, ispod odrona u Areni. Rastojanje, u pravoj liniji, između ponora i rečnog korita kod t. 15, iznosi 50, 5 m. Prema tome, moguće je zaključiti da se vode iz Andezitske dvorane takođe vezuju za rečni pećinski tok, kao za najniži dren, koji obezbeđuje oticanje podzemnih voda iz ovog kraškog sistema.
(slika 24)
Andezitska dvorana je izgleda naknadno povezana sa Arenom i to raspadanjem andezita, u kome se nalazi sadašnji prolaz, čija minimalna visina iznosi 1,2 m.
U Andezitskoj dvorani ima nekoliko atraktivnih grupa nakita, kao što su Krajputaši – grupa poremećinih stalagmita i stubova /Sl. 24 i 25/ – i Svetlucavi saliv, kod t. 12. Međutim, još veću vrednost predstavlja tavanični nakit u višem delu dvorane, desno od poligonog vlaka između t. 9 i 10. U tom delu dvorane, tavanica je uglavnom obložena belom, snežnom sigom, iz koje izviruju mnogobrojne providne cevčice, kao makaroni.

Južnia kanal odvaja se od Arene kod Lepe Vlajne i ima dva ulaza. Ulaz kod t. 4 – 1, širok je 3,0 m, a visok 0,8 m, dok je drugi ulaz, levo od prvog, širok 1,4 m, a po visini je podeljen prirodnim mostom, debljine 0,8 m, na dva otvora: niži, visok 0,5 m i viši, visok 3,0 m. Prilikom iskopa kod t. 4 – 1, utvrđeno je da podlogu čini andezit.
Kod t. 4 – 2, ulazni kanali se spajaju u jedinstven kanal, čija se širina ne menja mnogo /od 1 – 4 m/, dok se visina koleba od 0,6 do 10 m.
Pećinski kanal je uglavnom stenovit, bez nakita, što ukazuje na mlade procese rečne erozije. Pod je od bigra i u plitkim kadama zadržava se voda /Sl. 26, 27 i 28/.
Uzdužni profil Južnog kanala blago raste do t. 4 – 5, onda se diže preko dve kaskade /od 0,6 m i 2,6 m/ i dostiže najveću visinu kod t. 4 – 7, a zatim kaskadno opada do t. 4 – 9, gde počinje podzemno jezerce. Kaskade su od bigra – bigreni salivi, a izgradile su ih vode koje su doticale sa tavanice i iz procepa na desnom zidu. Bigreni i drugi materijali zasipali su Južni kanal i uzvodno i nizvodno i tako formirali kaskadnu prečagu, višu od 3 m, na potezu pećinskog kanala dugom 14,0 m. Bigrena prečaga je formirana, tek pošto je Južni kanal izgubio aktivnu hidrografsku funkciju, pa nije bilo vode koja bi odnosila materijal koji je dospevao sa strana i tavanice. Na vrhu prečage, kod t. 4 – 7, visina pećinskog profila iznosi 0,7 m.
Od t. 10, dokle dopire jezero, duboko oko 0,5m, ograničeno bigrenim bedemima, JUžni kanal prelazi u proširenje, sa više slepih kanala.
Desno od t. 4 – 11, nalazi se sekundarno proširenje, s ponorom, a iznad njega odžak viši od 25 m. Sem toga, javljaju se salivi, stubovi i ddrugi pećinski nakit.
Od ovog proširenja, Južni kanal skreće prema istoku i pri kraju se račva na 4 slepa kanala, koji su zatrpani blokovima i drugim materijalom. Kanal je širok 1,5 do 2,0 m, a visok do 2 m. Dugačak je 44,5 m, a sa sporednim kanalima 64,5 m.
(slika 26)
(slika 27)
Istočni kanal je probijen – miniranjem. To je Lukin prolaz, po Dragoslavu Lukiću, čija je inicijativa i direktno zalaganje bilo od ogromnog značaja za uređenje pećine Ceremošnje.
(slika 28)
U levom slepom kraku Istočnog kanala, otkrivene su sirove bukove žile, što je znak da se nalazi blizu površine. Iz Plana pećine vidi se da je kanal udaljen 10 m od korita Strugarskog potoka i niži je oko 3 m.
Sličnih je osobina i dimenzija prvi istočni kanal, koji se od Južnog kanala odvaja kod t. 4 – 10 i koji je približno paralelan drugom istočnom kanalu, od t. 4 – 11. Dugačak je 43,0 m, a sa sporednim kanalima 55,0 m. Od doline Strugarskog potoka udaljen je 14,0 m, s visinskom razlikom od oko – 2 m.
Istočni kanali su stariji ponorski pravci, slično kao i istočni kanal od t. 3 – 1, koji su sinhronočni i sa današnjim glavnim pećinskim kanalom. Vode Strugarskog potoka tekle su istočnim kanalima, odnosno Južnim kanalom, sve dok nije uzdužni profil potoka zasut i izdignut, pri čemu su zatrpani i ulazi u istočne kanale, a ostao je u funkciji samo današnji periodski pećinski kanal.
Skretanje istočnih kanala prema severu, sigurno je uslovljeno pojavom nepropustljive andezitske barijere. Na to nedvosmisleno upućuje orijentacija Južnog kanala.
Južni kanal je dugačak 107,7 m, a sa kratkim slepim kanalima 172,0 m. Prvi i drugi istočni kanali, sa svojim sporednim kanalima, dugački su 119,5 m. Prema tome, ukupna dužina ovog pećinskog sistema iznosi 291,5, a površina 607,0 m2.
Ukupna dužina pećinskog sistema Ceremošnje iznosi 775,5 m, a površina 4.574,0 m2. Od toga, na Glavni kanal /Ulazni kanal – Arena – Andezitska dvorana/ opada 202,0 m ili 26% dužine istraženih pećinskih kanala, ali 73,4% površine, što pokazuje da Glavni kanal ima velike dimenzije.

HIDROLOŠKE KARAKTERISTIKE

Pećina Ceremošnja leži u slivu Strugarskog potoka, koji se u morfološkom i hidrografskom pogledu sastoji iz tri celine.
Prvu celinu čini ponornica Strugarski potok, koja ponire u pećini Ceremošnja, na kraju plitke slepe doline. Njen sliv zahvata površinu od 0,502 km2. Izgrađen je od kristalastih krečnjaka. Dužina potoka, koji nastaje od više slabih izvorčića, a osnovno od atmosferskih voda, iznosi 1.035 m, od razvođa do ponora.
Drugu celinu, u morfološkom pogledu, čini suva dolina Strugarskog potoka, koja je dugačka 870 m. U hidrografskom pogledu, to je podzemni tok Strugarskog potoka, koji ponire u Ceremošnji, a ponovo se javlja iz Bigar pećine. Njegova dužina u pravoj liniji iznosi 925 m. Na ovom potezu, koji odgovara srednjem delu sliva, podzemni tok prima i vode koje padaju na sliv suve doline i poniru po vrtačama i pukotinama. Površina ovog dela sliva Strugarskog potoka iznosi 0,434 km2.
Ukupna dužina Strugarskog potoka, uzimajući podzemni tok u pravoj liniji, iznosi 2.407 m, a površina čitavog sliva 1.111 km2.
U hidrografskom pogledu, u pećini Ceremošnji, moguće je razlikovati tri grupe kanala: suve, rečne-periodske i rečne-potencijalne.
Prvoj grupi pripadaju suvi kanali i dvorane, koji zahvataju najveći deo pećine. Za njih je karakteristična voda kapavica, čiji se intenzitet menja u zavisnosti od godišnjeg doba. U vlažnijem delu godine, s obzirom na relativno tanku tavanicu, vode kapavice ima u izobilju i ona tada ispunjava postojeće bigrene kadice. U tom periodu, svi stalaktiti imaju biserne kapljice. Iz istog razloga, u suvom delu godine, količina vode kapavice drastično se smanjuje, a bigrene kadice presušuju.
Drugoj grupi pripada rečni periodski kanal, kojim voda protiče samo u vlažnijem delu godine ili posle jakih pljuskova. Ranije je voda češće ponirala u pećini i pored toga što na 103,6 m od uzlaza postoji novootvoreni ponor /Sl. 29/. Da bi se smanjilo unošenje nanosa u pećinu, pre nekoliko godina izgrađen je naper od kolja, koji skreće vodu prema ponoru. Međutim, dejstvo te primitivne građevine upravo je suprotno od onog što je pećini potrebno. Naper sprečava doticaj malih voda u pećinu, koje bi je osvežavale, a ne donose, već odnose nanos, dok velike vode uglavnom redovno teku u pećinu i unose veliku količinu suspendovanog i vučenog nanosa, kojim zatrpavaju Ulazni kanal i periodsko korito. Oticanje velikih voda u pećinu nastaje iz više razloga: zbog probijanja zagata ili zbog toga što Vitoslav Grujić, čija se kuća nalazi na početku suve doline, otvara naper, da bi joj bila bliža voda za pojenje stoke.
U projektu za uređenje Ceremošnje, predviđen je upravo obratan režim oticanja voda: male vode teći će kroz pećinu, da bi ispirale nanos i povećavale relativnu vlažnost, dok će velike vode biti upućene na sadašnji ponor. To će biti postignuto izgradnjom odgovarajuće hidrograđevine – deponijske pregrade sa prelivima za male i velike vode, a sem toga povremenim čišćenjem sadašnjeg ponora.
Pri sadašnjem stanju, Strugarski potok protiče Ulaznim kanalom i ponire u Areni, bez obzira na količinu vode i nanosa i na taj način, ako se ne bi preduzele navedene mere, otežavao bi turističko iskorišpćavanje pećine.
Na dan 30. 3. 1978. godine, u pećini je poniralo 15 l/sek.
(slika 29)
Posle podzemnog toka, dugog oko 900 m, u pravoj liniji, vode Strugarskog potoka pojavljuju se u Bigar pećini, na kraju fosilne doline. To je potvrđeno bojenjem uraninom /Natrijum fluorescenijum/, 5. 7. 1965. godine /5/. Količina vode koja izvire iz Bigar pećine veća je 2 – 3 puta od količine vode koja ponire, što znači da Bigar pećina prima vode i iz sopstvenog sliva.
Utvrđena podzemna hidrografska veza između Cermošnje i Bigar pećine opravdava pretpostavke o postojanju speleološki komunikativne veze između dveju pećina. Međutim, nema izgleda da je ta veza prohodna u sadašnjem hidrografskom nivou, već u jednom višem, starijem nivou, koji je takođe izlazio na kraški obluk iznad Bigar pećine, od koje je viši za 33 m.
Vlažnom horizontu pripada i Jezerski kanal na dnu Ponorske dvorane, čiji je duži potez stalno pod vodom, dubokom do 1,0 m.
Treću grupu čine Južni kanal i tri istočna kanala, od kojih se prvi vezuje za periodski tok, a drugi i treći za Južni kanal. To su potencijalni rečni kanali,čiji su uzdužni profili niži od korita Strugarskog potoka na potezu između glavnog ponora i ulaza u pećinu. Oni uvek mogu postati periodski rečni kanali, ukoliko bi se uklonio ili erodirao nanos na njihovim počecima, udaljenim 8 do 12 m od korita Strugarskog potoka. U sadašnjim uslovima, ovi kanali su bogati vodom kapavicom, koja se skuplja u bigrene kade na podu ili na izdubljenim potezima korita, gradeći jezerca različite veličine. Najveće i najdublje jezerce nalazi se između t. 4 – 5 i 4 – 10, a zatim između t. 4 – 2 i 4 – 4.

KLIMATSKE KARAKTERISTIKE

Okolina pećine Ceremošnje prima godišnje oko 700 – 800 mm padavina, dok se srednja godišnja temperatura kreće od 11 – 12ºS /3/.
Prema podacima Republičkog zavoda za zaštitu prirode /3/, u pećini Ceremošnja /Glavni kanal/, u zimskom periodu temperatura iznosi 6°, a relativna vlažnost vazduha 78%, a u letnjem periodu 12° i 72%. Relativna vlažnost vazduha u Areni, preko leta iznosi 68%, a preko zime 74%.
U toku speleoloških istraživanja, temperatura i relativna vlažnost vazduha su dva puta /Tablica 2/
(tablica 2)
S obzirom da je Ceremošnja pećina ponorskog tipa i otvorena, ona trpi spoljašnje klimatske uticaje, koji se osećaju u čitavoj pećini.
Da bi se pećina sačuvala od čestih i štetnih spoljašnjih klimatskih uticaja, projektom je bilo predviđeno zatvaranje pećine, zidom od kamena u cementnom malteru, na kome bi se ostavio otvor – rešetka za proticaj malih voda Strugarskog potoka.
U početku radova u pećini, odustalo se od podizanja pregradnog zida, sve dok se ne izgradi deponijska pregrada, uzvodno od novog ponora, i jedna regulaciona građevina, koja bi sprečila prodiranje velikih voda u pećinu, a usmeravala bi ih u ponor. Bez takve građevine postojala bi opasnost da velike vode prodru u pećinu i oštete zid ili zbog uspora poplave ulazni deo pećine.
S druge strane, pošto je takav objekat skup i njegova izgradnja dosta neizvesna, u cilju poboljšavanja mikroklime u pećini, ipak je odlučeno da zid izgradi, s tim da se osigura bezbedan proticaj i velikih voda, ukoliko prodru u pećinu. Na pregradnom zidu, iznad regulisanog korita, postavljen je specijalni poklopac – ventil, koji reguliše veličinu otvora prema količini vode. Na taj način, postignuta je zadovoljavajuća sigurnost u pećini i odgovarajuća zaštita mikroklime u pećini.
Dok se ne izgradi deponijska pregrada i regulaciona građevina za razdvajenje malih i velikih voda Strugarskog potoka, male vode biće usmerene u pećinu običnim naperima. Na taj način, obezbediće se uglavnom stalni proticaj malih voda kroz pećinu, što će blagotvorno delovati na njenu klimu, dok će žubor vode dopunjavati utiske posetilaca.
U Ceremošnji nema strujanja vazduha.

ARHEOLOŠKE KARAKTERISTIKE

Pećina Ceremošnja nije arheološki i paleontološki proučena, iako pruža vrlo povoljne uslove, kao sklonište i stanište, i za ljude i za životinje, izuzev pri velikim vodama.
Prema podacima Republičkog zavoda za zaštitu prirode /3/, u pećini su pronađeni ostaci pećinskog medveda, vrste koja je živela pre više desetina hiljada godina, zatim lisice, jazavca i divokoze. Smatra se da je njihove kosti donela voda /3/.
U toku radova na uređenju pećine, prilikom prosecanja staze blizu t. 8, radnici su otkopali skoro čitav kostur pećinskog medveda /septembar 1979./, koji je uginuo na tom mestu u pećini, izvan dohvata velikih voda. Kosti su bile prekrivene manjim blokovima i drobinom, koji su po površini oblepljeni tankom kalcitnom pokoricom, tamne boje. Medved je virmske starosti /Virm III/, tj. živeo je pre oko 100.000 godina. Odredbu je izvršio dr Branko Gavela.
Ovaj nalaz pokazuje da su životinje, a možda i čovek, naseljavali Arenu i da sve kosti nisu unete vodom Strugarskog potoka.

MORFOGENETSKA EVOLUCIJA

Ceremošnja spada u grupu speleoloških objekata, čiji je način postanka i morfogenetska evolucija relativno jednostavna i ne ostavlja za sobom mnogo tajni. Međutim, u hidrografskoj i morfološkoj evoluciji pećine ističu se nekoliko faza.
1. Fluvijalna faza je najduže trajala. U toj fazi, Strugarski potok je bio normalni površinski tok, koji je počinjao na visokom krečnjačkom razvođu, a završavao se u dolini Sige, kao desna pritoka, slično kao i danas.
Za vreme fluvijalne faze, Strugarski potok izgradio je visoke terasne nivoe sa obe strane, u krečnjacima, koji su kasnije skrašćeni i raščlanjeni velikim i dubokim vrtačama. U tim skrašćenim površima, usečena je klisurasta rečna dolina, čija dubina iznosi 50 – 100 m, a širina dna 20 – 30 m. To je sadašnja fosilna dolina Strugarskog potoka, dugačka 870 m, s visinskom razlikom od 50 m /57,5‰/, od početka, iznad Ceremošnje, do pregiba, iznad starog kraškog obluka. Njeno današnje dno je takođe raščlanjeno, plitkim vrtačama.
Pri kraju fluvijalne faze, vode Strugarskog potoka počinju da poniru na kontaktu kristalastih škriljaca i krečnjaka. To je početak kraške faze, za vreme koje vode Strugarskog potoka potpuno prestaju teći dnom fosilne doline, prelaze u kraško podzemlje i izgrađuju prvo stariji, a zatim mlađi speleološki sistem Ceremošnje. Ponorske vode ponovo su izbijale na površinu, duž nizvodnijeg kontakta krečnjaka i glinovito-peskovitih krečnjaka donje krede, koji leže preko andezita.
2. Kraška faza /Fluvijalno-kraška i kraško-fluvijalna/, nije bila jednostavna i kontinuelna, već se razlikuju dva glavna stadijuma, koji su odraženi odgovarajućim speleološkim prostorom.
Za vreme prvog stadijuma, izgrađen je stariji speleološki horizont, od koga su očuvani: viši ponor na ulazu u pećinu, desni uži kanal i viši delovi Arene. Izlazni deo ovog sistema, koji se nalazi u okviru starog kraškog obluka, iznad Bigar pećine, zatrpan je rečnim nanosom i siparskim materijalom. Između tih tačaka treba očekivati pećinske kanale, prohodne, čija bi dužina mogla iznositi 1,5 do 2 km.
U toku drugog stadijuma, posle spuštanja kraških voda u niži horizont, izgrađen je današnji rečni horizont, koji povezuje Ceremošnju i Bigar pećinu. Ponorskom delu pećine, iz tog perioda, pripadaju: Ulazni kanal, koji je zajednički sa prethodnim stadijumom, Južni kanal i sva tri istočna kanala, dok izvorskom delu sistema pripada Bigar pećina.
Evolucija speleološkog sistema Ceremošnje odvijala se pod uticajem dva zagata: prvog od kristalastih škriljaca i drugog od glinovito-peskovite kredne serije i andezita.
Pod uticajem prvog zagata, vode Strugarskog potoka uglavnom su ponirale na jednom mestu, odnosno na sličnoj visini. Vode su prvo ponirale kod gornjeg ulaza, koji je viši od sadašnjeg ulaza za 7 – 8 m. Kada je razrađen sadašnji ulaz-ponor, formiran je novi kanal, koji se posle 30,0 m, spajao sa starijim. Jedinstven kanal održavao se za vreme svih promena u slivu Strugarskog potoka, ali samo do ulaza u Arenu, a onda se vertikalno razdvajao, održavajući dva glavna stadijuma u razvoju Ceremošnje.
Takvo stanje je posledica uticaja gornjeg zagata, izgrađenog od kristalastih škriljaca, na kojima je razvijen čitav sliv Strugarskog potoka uzvodno od pećine. U kontaktnoj zoni nije bilo uslova za vertikalno spuštanje ponora i diferencijaciju pojedinih evolutivnih stadijuma, već su se oni spajali. Relativno slab rečni tok nije bio u mogućnosti da izvrši takav obim erozije u slivu, koji bi doveo do odgovarajućih kvantitativnih promena u slivu, smanjio masu vučenog i suspendovanog nanosa koji se taložio i tako omogućio vertikalni razvoj kraškog procesa. Takvi uslovi ostvarivali su se tek na određenoj udaljenosti od ponora, u dubini krečnjačke mase, gde krečnjaci nisu bili zaštićeni debelim slojem naplavljenog nepropustivog materijala. U konkretnom slučaju, do vertikalnog razdvajanja starijeg i mlađeg pećinskog horizonta, došlo je tek u Areni, na 78,0 m od ulaza-ponora, odnosno tamo gde naplavljeni materijal nije štitio krečnjake od korozivnog i mehaničkog rada vode.
Spuštanje ponora u vertikali, biće realno tek kada se uslivu Strugarskog potoka izvrše odgovarajuće promene, tj. kada globalna erozija snizi sliv do te mere da uspori produkciju nanosa i tako spreči zasipanje krečnjačke osnove.
U zoni isticanja, odnosno ponovnog javljanja voda Strugarskog potoka, uslovi za vertikalni razvoj kraškog procesa bili su znatno povoljniji. Pod uticajem snažnijeg i bržeg razaranja nizvodnog zagata, od strane Sige i njene pećinske pritoke, podzemne vode su pratile taj proces i spuštale se sve dublje, dok nisu dospele do nepropustljive podloge. Međutim, razaranje vodonepropustljivog zagata nije bilo kontinuelno, već se takođe odrazilo u dva stadijuma, koja su odrazila dva stagnirajuća stanja na uzdužnom profilu Sige, prema kome se, kao lokalnoj donjoj erozivnoj bazi, upravljao čitav kraški proces. U prvom stadijumu, izgrađen je preko 100 m širok i oko 30 m visok kraški obluk, u čijem je podnožju izbijao Strugarski potok. Ispred kraškog obluka očuvana je široka terasa, u obliku lepeze, poluprečnika 150 m, izgrađena od rastresitog materijala, koji je izbacila kraška reka. To je neznatan deo materijala koji je izneo podzemni tok Strugarskog potoka, što govori o značajnom deficitu mase u njegovom slivu, odnosno o velikom obimu rečne erozije i korozije. Iz tog razloga, u tom horizontu treba očekivati komunikativne pećinske kanale.
Kada je došlo do novog usecanja Sige i njenog hidrografskog sistema, odnosno do spuštanja nizvodnog zagata, podzemne vode su se spustile u novu hidrografsku zonu, nižu za preko 30 m. Pošto je ta faza kraće trajala /i još traje/, pećinski kanali su još uzani i niski i na najdužem delu neprohodni. Dužina tog mlađeg pećinskog sistema, prohodnog, koji se odlikuje izrazitim formama mehaničke erozije vode, iznosi 120,0 m.
U međuvremenu, došlo je do zatrpavanja ulaza, odnosno izlaza starijeg pećinskog sistema i to rečnim i siparskim materijalom, tako da je viši horizont za sada samo naučna pretpostavka, mada vrlo realna.
Da bi se problem starijeg pećinskog horizonta razrešio, preduzeta su otkopavanja u zoni kraškog obluka /29. 3. 1978./. Radovi su trajali samo 4 dana, pa nije mnogo urađeno, ali se od ove provere neće odustati.
U evoluciji mlađeg stadijuma ponorskog dela Ceremošnje, moguće je izdvojiti nekoliko etapa. Posle formiranja nižeg ponora /sadašnji glavni ulaz/, došlo je do pojave uzvodnih sekundarnih ponora, s leve strane Strugarskog potoka. Bilo je više takvih ponora, kod kojih su tri odražena prohodnim speleološkim kanalima – istočni kanali. Ovi ponori su radili u zavisnosti od vodnih količina i mase rečnog nanosa. U novije vreme, verovatno u peliostocenu, kada su rečni tokovi imali mnogo nanosa /hladni periodi/, uzdužni profil Strugarskog potoka zasut je nanosom i izdignut i tako su zatrpani svi uzvodni ponori. U funkciji je ostao samo glavni ponor – današnji ulaz.
Posle zasipanja ulaza u istočne kanale, u Južnom kanalu formirala se bigrena prečaga, između t. 4 – 6 i 4 – 9, visoka 3,0 m, kojom je narušen raniji kontinuelni uzdužni profil Južnog kanala. U istom periodu formirao se pećinski nakit u sistemu Južnog kanala. Akumulativni procesi su takođe pleistocene starosti.
Rušenje pećinske tavanice i uništavanje starije generacije pećinskog nakita u Areni – glavnoj dvorani Ceremošnje, takođe je pleistocene starosti. Vezano je verovatno za ledene periode kvartara, kada su u pećini, otvorenog tipa, vladale negativne temperature, usled čega se voda zamrzavala i razarala pećinsku tavanicu i zidove.
U toku poslednjeg ledenog doba i posle njega, na haosu blokova i uništenog starog pećinskog nakita, formirao se novi nakit. Kao što je već istaknuto, pored bele kalcitne obloge na tavanici i zidovima i obilja stalaktita istog sastava, pažnju privlači nekoliko monumentalnih i kitnjastih oblika: Na večnoj straži, Lepa Vlajna, Vodopad, Drugovi i dr.
U postgalcijalnom periodu, Strugarski potok prokrčio je put kroz rečni nanos i formirao mlađi pećinski kanal, u obrušenom materijalu. To se odnosi na istraženi deo kanala, dok je ostali deo kanala u krečnjacima.
U sadašnje vreme pećina trpi spoljašnje klimatske uticaje, koji negativno utiču na pećinski nakit. Da bi se taj uticaj eliminisao, potrebno je zatvoriti ulazni pećinski kanal, zidom od kamena sa vratima, i to pre nego što se reguliše režim Strugarskog potoka i spreči doticaj velikih voda u pećinu.

TURISTIČKO ISKORIŠĆAVANjE CEREMOŠNjE

Od ukupne dužine kanala pećine Ceremošnje, koja iznosi 755,0m, za turističke posete može se koristiti 521,0 m ili 69% pećine, ali preko 80% pećinskog prostora. Prema tome, postojeća dužina i površina pećine, pružile su zadovoljavajuće uslove za njeno turističko uređenje.
Pri izradi projekta za uređenje Ceremošnje, razmatrano je više varijanti, od kojih je usvojena III varijanta. Ova varijanta se može ukloniti i u potencijalnu IV varijantu, koja podrazumeva turističko iskorišćavanje još neotkrivenih pećinskih kanala između Ceremošnje i Bigar pećine.
Treća varijanta uređenja pećine Ceremošnje za turističke potrebe, omogućava positiocima da sagledaju najkvalitetniji deo podzemnog prostora, uz minimalne intervencije u toku izgradnje /probijanje i sl./, a prema tome i sa najmanjim ulaganjima.
Karakteristike III varijante su sledeće:
– Od Biletarnice i Motela, koji se nalaze na početku suve doline Strugarskog potoka, do ulaza u pećinu, posetioci dolaze širokom betonskom stazom i stepeništem,
– Odmah posle ulaza, izgrađen je pregradni zid, od kamena u cementnom malteru, na kome se nalazi metalna kapija i poklopac-ventil iznad regulisanog korita. Sličnim zidom pregrađen je sporedni pećinski kanal. Na taj način, sprečen je uticaj spoljašnjih klimatskih kolebanja na mikroklimu u pećini. Ispred ulaza postavljene su dve ploče, na kojima su prikazani istorijat istraživanja pećine i plan pećine,
Od ulaza u Arenu, staza ide desnom stranom Dvorane, jer je iz tog pravca nabolji pogled na prostrani kaskadni amfiteater i njegovu pećinsku skulpturu. U nastavku, staza prolazi pored velikog bloka kod t. 5 /Stol/, a zatim drvenim stepenicama ulazi u Ponorsku dvoranu, kroz Dveri. Sa stepeništa, a osobito od Dveri, pruža se nezaboravni pogled na Arenu. Od t. 6 – 1, staza obilazi levkasti ponor s desne strane, a zatim se opet vraća u Arenu, kod t. 7 – 1. Od t. 7 – 1 staza podilazi prema kompoziciji-amblemu „Na večnoj straži“ – monumentalnom i sadržajnom pećinskom stubu,
– Od t. 8, staza prolazi pored zida-stuba, izgrađenog od kalcita i bigra, a zatim prolazi pored Krajputaša – nekoliko naherenih stalagmita i stubova – i dolazi do t. 10, gde prelazi u širi plato-vidikovac. Sa ovog vidikovca pruža se lep pogled na silazni, kaskadni deo Andezitske dvorane, koji se završava ponorom,
– od t. 10 posetioci se vraćaju istom stazom do t. 8, a onda novom, stepeničastom stazom, duž južnog oboda Arene, do početka Južnog kanala. Duž ovog dela staze nalazi se nekoliko impresivnih oblika pećinskog nakita, između kojih se posebno ističe Lepa Vlajna – beli iskričavi stub, koji po kvalitetu nakita i lepršavoj formi nadmašuje sve što postoji u Ceremošnji,
– Između Lepe Vlajne i dolazne staze kod t. 4, biće izgrađen priključak, tj. staza-stepenište, a preko Strugarskog potoka lučni most od patiniranog, neobrađenog kamena, koji će delovati kao prirodni. Dužina mosta iznosi 3,0 m, a širina 1,0 m. Ovaj priključak pruža mogućnost da se koristi i minimalni program za obilazak pećine, po 1. varijanti,
– Od Lepe Vlajne, staza ulazi u Južni kanal i ide sve do t. 4 – 11, gde prelazi u Istočni kanal, koji prati sve do izlaza,
– Na kraju Istočnog kanala prokopan je novi izlaz, kroz blokove i rečni nanos. Izlazni sektor takođe je pregrađen kamenim zidom, na kome se nalazi dobro dihtovana metalna kapija, da bi se sprečilo strujanje vazduha. Ukoliko se u toku eksploatacije pokaže da postojeća kapija ne rešava potpuno problem strujanja vazduha, u Istočnom kanalu biće podignuta još jedna kamena pregrada sa kapijom,
– Od izlaza iz pećine, posetioci idu betonskom stazom, levom stranom Strugarskog potoka, zatim prelaze preko lučnog kamenog mosta, dužine 3,0 m, i uključuju se u dolaznu stazu.
Ukupna dužina turističke staze u pećini iznosi 431,0 m, a sa površinskom stazom od Biletarnice 614,0 m. Staza u pećini je jednosmerna, kružna /izuzev 45 m u Andezitskoj dvorani/, što pruža najpovoljnije uslove za turističko korišćenje pećine.
U cilju zaštite pećine, kao i snižavanja eksploatacionih troškova, u pećini su instalirani reflektori i svetiljke sa hladnijim svetlom: halogeni i floroscentni. Sem toga, postavljeno je sektorsko svetlo – 3 sektora. U pećini je instalirano oko 8 kW.
S obzirom da pećina raspolaže kružnom stazom, grupe mogu ulaziti jedna za drugom, odnosno čim prethodna grupa ugasi svetlo prvog sektora.
Obilaženje Ceremošnje, od kupovine karata do povratka, traje 30 – 40 minuta. Stručni vodiči daju obaveštenja uglavnom na sledećim mestima: na ulazu u pećinu, na ulazu u Arenu, ispred amblema pećine „Na večnoj straži“, na kraju Andezitske dvorane, kod Lepe Vlajne, odnosno pre ulaza u Južni kanal, itd.
Radove na izgradnji puta do pećine Ceremošnje izvanredno je vodio Dušan Nedeljković, predsednik Mesne zajednice iz Ceremošnje.
Građevinske radove u pećini izvela je grupa radnika iz Ceremošnje i Plavčeva, koju su vodili, prvo Dragiša Milivojević, a zatim Danilo Jović /obojica iz Plavčeva/, a pod nadzorom Bore Bloduljevića iz Kučeva.
Elektroinstalaterske radove izveo je R. Lazarević, koji je vršio nadzor i nad svim ostalim radovima oko uređenja pećine Ceremošnja.
Radovi na uređenju pećine otpočeli su 19. februara 1979. godine, a završeni maja 1980. godine.

ZAKLjUČAK

Pećina Ceremošnja pruža obiman turistički program, koji će, uz ostale predviđene sadržaje /Etnopark i Arboretum/ sigurno privući turiste i prevazići njihova očekivanja.
Međutim, bez obzira što poznati deo pećine ispunjava određene turističke potrebe i norme, ni istraživači ni uređivači ne mogu biti potpuno zadovoljni, s obzirom da još nije otkriven glavni pećinski sistem, koji povezuje Ceremošnju sa Bigar pećinom. A on je tu negde, blizu, iza obruvanih blokova i rečnog nanosa.
Zbog toga, u toku uređenja pećine i kasnije, ne treba zaboraviti dugoroični cilj: pronći ulaz u stari pećinski sistem i istražiti ga, a zatim, u zavisnosti od njegovih odobina, urediti ga i uključiti u turistički promet.
Ukoliko bi se ispunila navedena pretpostavka, da se otkrije komunikativni pećinski sistem između Ceremošnje i fosilnog kraškog obluka, onda bi to bio glavni turistički sadržaj. Međutim, u njega bi se mogao uklopiti veći deo uređenog prostora Ceremošnje.
Uređenje Ceremošnje nije čekalo ishod istražnih radova, jer je krajnje neizvesno da li će se i kada otkriti ulaz u novi pećinski sistem i da li će on biti speleološki komunikativan i atraktivan. S obzirom da Strugarski potok dolazi iz kristalastih škriljaca i da vuče mnogo nanosa, ne treba isključiti ni mogućnost da su pećinski kanali zasuti nanosom, a nakit više ili manje uništen. S druge strane, već se raspolagalo s dovoljno pećinskog prostora, pa nije bilo razloga za odlaganje uređenja pećine Ceremošnje u turističke svrhe.
Pećina Ceremošnja, u kombinaciji sa živim Etnoparkom i Arboretumom – botaničkim vrtom karpatskih biljnih vrsta, daje tako bogat i jedinstven turistički program, kakav još nije ostvaren u našoj Republici.

B I G A R P E Ć I N A

Suva dolina Strugarskog potoka dugačka je 870 m. Završava se strmim, amfiteatralnim oblukom /Sl. 30/. Na levoj strani obluka izvire Bigar potok, iz istoimene pećine, na visini od 435,0 m.
Visinska razlika između dna suve doline, iznad kraškog obluka i izvora iznosi 63,0 m, a između početka suve doline, kod ulaza u Ceremošnju, i izvora Bigar potoka, 109,0 m. Visinska razlika između ulaza u Ceremošnju i ulaza u Bigar pećinu iznosi 97,48 m, a rastojanje u pravoj liniji 937,5 m. Prosečan pad između tih pećina iznosi 102‰.
Bigar pećina je izvorska pećina. Iz nje ističu vode koje poniru u Ceremošnji /3,5/, a takođe i vode koje padnu na deo kraške površine između Ceremošnje i Bigar pećine.
Prethodni istraživači /5/, promenili su ime ove pećine i nazvali je Vrelska pećina. S obzirom da je menjanje imena vrlo osetljivo, pošto imena uvek kriju neku dragocenu informaciju, pećini je vraćeno njeno prvobitno ime, pod kojim je poznata u narodu i starijoj stručnoj literaturi. Slično je učinjeno i u slučaju Golubanjske pećine, koja je bila prekrštena u Plavčevsku pećinu.
Kraški obluk, u čijem se podnožju nalazi Bigar pećina, ukazuje da su i u ranijim hidrografskim fazama vode Ceremošnje imale isti podzemni pravac. Pored obluka, na to upućuje akumulativna terasa, peskovito-glinovitog sastava, koja se prostire ispred obluka. Taj materijal je prošao kroz neki viši pećinski horizont, čiji je izlaz kasnije zatrpan siparskim i deluvijalnim materijalom.
(slika 30)
Da bi se ova pretpostavka proverila, preduzeta su otkopavanja na kontaktu krečnjačkog kraškog obluka i rastresitog materijala, kojim je zatrpan ulaz u stariji pećinski horizont. Taj kontakt je viši za 36,5 m od ulaza u Bigar pećinu. Realno je očekivati da je ulaz u stariji pećinski kanal viši za oko 20 – 30 m. Prvo probno otkopavanje /u martu 1978./ trajalo je svega 4 dana i nije dalo očekivane rezultate, ali, s obzirom da je praćena vertikalna kraška litica, potvrđuje se pretpostavka o postojanju starijeg pećinskog horizonta. Iskop je bio dubok svega 2 m, a dugačak 4 – 5 m. /Sl. 31/. Pronađene su neke kosti i komadi bigra, što može biti dobar znak. Sem toga, Jovan Janković /1920./, vlasnik imanja, slušao je od svoga dede da je tu nekad bila pećina, pa su je zatrpali da ne ulazi stoka.
(slika 31)
(slika 32)
Iz svih tih razloga, otkopavanje će biti nastavljeno sledećih godina, posle uređenja pećine Ceremošnje.
Ulaz u Bigar pećinu širok je 1,5 m i visok 0,5 m. Iznad ovog ulaza nalazi se, zarastao u bršljan, jedan stariji ulaz, dimenzija 0,5 h 1,0 m. Debljina krečnjačkog sloja između ovih ulaza iznosi 3,5 m. Iznad višeg ulaza, krečnjačka litica visoka je 7 – 8 m /Sl. 32/.
Bigar pećina je već istraživana /5/, ali uz izveštaj nije priložen plan pećine.
(slika 33)
Bigar pećina je mlada izvorska pećina. Sastoji se od dva uzana i niska kanala, koji se na 40 m od ulaza spajaju. Od mesta spajanja, jedinstveni kanal produžava se još 21 m, a zatim prelazi u tesne procepe i pukotine. /Sl. 33/.
Širina nižeg kanala kreće se od 0,6 do 3,0 m, a visina od 0,5 do 4,0 m. Viši kanal je relativno širi, dok mu visina varira od 0,4 do 1,5 m.
Niži kanal je bez pećinskog nakita, sa oštrim erozivnim formama. Viši kanal je sličan, sem što se mestimično može videti tavanični pećinski nakit.
Dužina glavnog, nižeg kanala, iznosi 61,0 m, a višeg, starijeg, 51,0 m. Ukupna dužina ovog pećinskog sistema iznosi 120,0 m, a površina 151,0 m2.
Na 94 m nizvodno od izvora, Bigar potok je pregrađen zemljanom branom, visokom 5 m, iza koje se obrazovalo jezero dugačko 63 m, s prosečnom širinom od 25 m i dubinom od 3 m. Površina jezera iznosi 1,575 m2, a zapremina oko 4.000 m3.
Jezero oplemenjuje pejzaž, a sem toga njegova voda se koristi za pokretanje vodenice i valjavice, koje pripadaju Etnoparku. Jezero je poribljeno.
(slika 34)

G O L U B A Nj S K A P E Ć I N A

Golubanjska pećina nalazi se na desnoj strani Sige, na visini od 464,0 m, severozapadno od pećine Ceremošnje, od koje je udaljena oko 700 m. Ulaz u Golubanjsku pećinu niži je od ulaza u Ceremošnju za 68,0 m, ali kao što je već rečeno, između njih ne postoji veza, pošto ih razdvaja podzemna andezitska barijera.
Golubanjska pećina /čije je ime bilo promenjeno u Plavčevska pećina/, dobila je ime po Golubu, rodom iz susednog sela Ravništa, koji se prvi doselio u Plavčevo. Od njega potiče familija Golubović, od koje ima pet kuća u Plavčevu.
Ova pećina je takođe istraživana /5/, ali uz izveštaj nije priložen plan pećine.
Ulaz u pećinu širok je 2,0 m, a visok 4,7 m /Sl. 34/. Širina pećinskog kanala kreće se od 1 – 2 m, a visina od 0,5 do 1,5 m, a retko do 3 m. Na kraju pećinskog kanala nalazi se uzan ponor, koji su raniji istraživači proširili /5/. Ponor je dubok 5,2 m, zatim prelazi u procep dubine 7 do 8 m /prema pričanju Dragiše Milivojevića iz Plavčeva, koji je učestvovao u prokopavanju/. Na dnu procepa nalazi se pećinski kanal kojim teče voda. Pretpostavlja se da ova voda izvire na Milivojskom kladencu, koji se nalazi u blizini sastavka Sige i Strugarskog potoka, odnosno Bigar potoka. Taj kanal je samo delimično istražen, jer je uzan i nizak. /Sl. 35/.
Pećina je siromašna nakitom. Preovlađuje tavanični i zidni nakit, dok je pod presvučen bigrom ili je od gline. Na pojedinim mestima, na podu se zadržava voda kapavica i formira barice.
(slika 35)
Ukupna dužina Golubanjske pećine iznosi 87,0 m, a površina 134,0 m2.
Golubanjska pećina je izvorskog tipa i predstavlja prvu podzemnu fazu, posle skrašćavanja desne pritoke Sige, koja polazi od Arsinog grada. Ova suva dolinica je pretvorena u više niznih vrtača i završava se visoko iznad doline Sige, dok je od nivoa Golubanjske pećine viša za 20 do 30 m. Kasnije, pošto su se kraške vode spustile u niži horizont, Golubanjska pećina je izgubila hidrografsku funkciju.
Ispod pećine, na kontaktu krečnjaka i andezita, nalazi se slab izvor. Od ulaza u pećinu niži je 5 do 6 m. Ne presušuje. Pravi kontakt nije vidljiv, jer je prekriven siparskim materijalom.

C E R M O Š Nj A – B O T A N I Č K I P A R K /K A R P A T U M/

Teško je na jednom mestu videti veliki broj biljnih vrsta: drveće, žbunje i lekovite trave, koje rastu na širem području Karpata. Ipak, to je ovde moguće u izvesnoj meri. Moguće, jer je ovde podignut Botanički park, koji vodi posetioca kroz čitav ovaj kraj naše zemlje, a celo putovanje traje koliko i obilazak parka. Ovo je samo izbor iz mnoštva biljnih vrsta. Izbor je bio težak, jer je gotovo nemoguće sve pretstaviti.
U prvom redu, tu su vrste koje su najčešće u ovom kraju, ali i to nije moguće sve prikazati. Postoje uslovi koji se prethodno moraju ispuniti da bi se neka vrsta održala, jer se one ne nalaze sve na jednom mestu, već su izolovane u zajednice, u kojima vladaju utvrđene zakonitosti. Pošto sve te zakonitosti nije moguće odmah ostvariti, za sada su tu one vrste što će izdražati uslove koji vladaju na ovom staništu, a koje će, u isto vreme, svojim prisustvom, stvoriti posebne uslove, u okviru kojih će naći zaštitu osetljivije vrste. U Parku je našlo mesto 34 vrste drveća i žbunja.
Lekovite trave su predstavljene na 86 parcela. Ako se zna da gotovo nema biljke koja nema lekovita svojstva, onda je to malo, ali za osnovnu mrežu, to je prihvatljivo.
Za sada su izbegnute vrste koje nisu domaće, a ima ih na ovom području. Pošlo se od toga da prvo treba izgraditi celinu od domaćih vrsta, pa je kasnije upotpunjavati sa vrstama donetim sa strane. Neke od njih su, zbog velikog prisustva, u tolikoj meri poznate da se smatraju domaćima, ali će se one, kao i ukrasne, tek kasnije uneti u program. Voće je takođe izostavljeno. Razlog je isti kao i za strane vrste. Sem toga, u ovoj fazi izgradnje Parka, ne želi se pretrpavanje, jer bi to delovalo zamorno.
Informacije o pojedinim vrstama više su nego skromne, ali je istaknuto ono što je osnovno. Dat je i crtež lista ili cveta pojedinih vrsta, mada su moguće velike varijacije kod iste vrste.

Karpatska oblast graniči se sa severa Dunavom, sa istoka Dunavom i Timokom, sa juga Balkanskim planinama /Tupižnica, Zaglavak, Rtanj/ i sa zapada dolinom Velike Morave. Zahvata preko 8.000 km2.
Šume nastale u ovim krajevima javljaju se kao rezultat klimatskih i edafskih prilika. Prema horizontalnom raščlanjenju šuma u našoj zimlji, pripada području okarakterisanom šumom sladuna i cera /Quercetum farnetto cerris/. Zahvata Srbiju i susednu Bugarsku, a javlja se i u kontinentalnim delovima Albanije i Makedonije. Karakteristična zemljišta su smeđa šumska i drugi tipovi.
U vezi sa osetnom promenom klime, pri usponu u visinu, javlja se nekoliko visinskih pojaseva /regiona/. Pojedini visinski regioni imaju svoju klimu.
Prema H o r v a t u ovo područje pripada srpsko-bugarskom tipu vertikalne raspodele šumske vegetacije, u kome iznad pojasa bukve sa jelom /ovaj se javlja iznad pojasa hrastova/, javlja se pojas smrče ili pojas smrče i molike. Granični pojas šumske vegetacije u nas čini krivulj.
U ovom području, šire gledano, javljaju se floristički i ekološki vrlo različite šume i to: grbićeva šuma u Srbiji – Carpinetum orientalis serbicum (Rud.) Jov.; šuma sladuna i cera – Quercetum farrentto cerris Rud.; brdska šuma kitnjaka – Quercetum montanum Čer. et Jov.; srpska šuma bukova – Fagetum moesiscae serbicum Rud.; brdska bukova šuma Fagetum montanum Rud.; bukovo-jelova šuma – Abieto . Fagetum serbicom Jov.
Pored navedenih tipova šuma karakteristične su još šume gorskog javora i jasena i šume bukve, kaspijskog javora i divoleske.

DRVEĆE I ŽBUNjE

Od Motela ispred pećine, odvija se put, koji izlazi na desnu padinu fosilne doline Strugarskog potoka i dovodi posetioce na početak Botaničkog parka.
Botanički park /Karpatum/ ima oblik pravougaonika, čija je dužina usmerena prema dnu fosilne doline. Zahvata površinu od 2,06 ha. Ulaz se nalazi s leve strane puta, u vrhu Parka. Staza je dugačka 900 m i na njoj se nalazi 18 klupa za odmor.
U gornjem delu Parka prvo je smešteno lekovito bilje suvog staništa, zatim dolaze razne vrste drveća i žbunja i najzad, na dnu suve doline, lekovito bilje koje traži vlažnije stanište.
Dolaskom do malog skvera, staza skreće naglo desno, odakle se pruža pogled na veći deo parka. Gledajući ovako ukoso, mogu se zapaziti pojedine grupe drveća i žbunja, ali se za potpuno sagledavanje parka mora proći celom stazom. Zato treba nastaviti put.
Prvo što pada u oči je veći žbun na samoj krivini, to je glog.

C E R E M O Š Nj A ― E T N O P A R K

Od najranijih dana, od svog postanka, čovek je tražio i nalazio najpogodnija mesta za svoje življenje. Područje severo-istočne Srbije bilo je jedno od takvih. Bogatstvo šuma i planina /Homoljske planine/, reka /Dunav, Timok, Mlava, Pek/, plodnih polja i ravnica /Negotinska krajina, Stig, Braničevo, Donji Zvižd/, predstavljali su idealno mesto za podizanje nastambi prvih ljudi. I oni su to iskoristili.
Iako je oblast istočne Srbije nedovoljno arheološki istražena, može se na osnovu podataka objavljenih u stručnoj literaturi zaključiti da su ovi predeli, pre svega njegov planinski deo, bili naseljeni još u toku poslednjeg ledenog doba, oko 40.000 – 35.000 godina stare ere. O kulturi perioda koji neposredno sledi poslednjoj glacijaciji, nema sigurnih podataka. Čini se, ipak, da su u vremenu između 10.000 i 6.000 godina stare ere, usled klimatskih kolebanja, sva područja istočne Srbije izuzev Đerdapa, bila naseljena. Tek u trenutku stabilizacije klime, oko 5.500 godina stare ere, u severoistčne oblasti istočne Srbije, posebno na desnu obalu Dunava, pristiže novo stanovništvo, koje gradi stalna naselja i stvara kulturu starijeg neolita, zasnovanu na stočarstvu i zemljoradnji.
A onda nastaje jedno vreme mira i relativnog zatišja. Stanovnici ove oblasti rade i žive, stvarajući jednu kulturu koja će biti oličena u Lepenskom viru i kao takva ući u knjige, muzeje i enciklopedije širom sveta.
Početkom trećeg milenija stare ere, stanovništvo nastanjeno na teritoriji istočne Srbije upoznaje bogato nalazište bakarne rude i usmerava svoje interesovanje ka eksploataciji bakra. Od tog trenutka, menja se stara ekonomska struktura i nastaju novi ekonomsko-društveni odnosi, tj. počinje razvoj zanatstva, a samim tim nastaje i izrazitije društveno raslojavanje. Kasnije, u Prvom milenijumu stare ere /oko 800 godina/, nastaje stabilizacija kulture sa formiranjem etničkih grupacija, poznatih iz antičkih istorijskih izvora /Iliri, Tračani/. Na ovom području živela su tračka plemena Tribali, Pikenzi i Timahi, čiji su supstrati u kulturi ovog kraja prisutni i danas. Prodor Rimljana, ostavio je traga u kulturnom pogledu, a u etničkom doveo je do romantizacije pomenutih plemena. Prelazak Slovena na Balkansko poluostrvo, u VI i VII veku nove ere, i njihovo dalje širenje, dovelo ih je u ove krajeve. U susretu sa mnogobrojnijim i snažnijim došljacima, staro stanovništvo se u početku povuklo u nepristupačnije oblasti, ali je vremenom ipak bilo delimično asimilovano. No, pojedini elementi njihove kulture, običaja i tradicije su se održali, bilo da su ih novodošli prihvatili kao svoje, ili se pak sačuvali u pojedinim vidovima zamršenih rituala i pojedinih obreda.
Od dolaska Slovena, ova je oblast prolazila kroz burne istorijske periode. Smenjivali su se raznorazni uticaji, a politički i ekonomski činioci u prošlosti dovodili su ovamo i novo stanovništvo, etnički drugačije od starinaca. Tokom velike seobe, krajem XVII veka, na putu za prekodunavske hrišćanske zemlje znatan broj Kosovaca zastao je ovde i utkao se u masu starinaca, ne gubeći pri tome svest o svom poreklu. Takođe su i dinarska kao i moravsko – vardarska migraciona struja ostavili traga u ovim oblastima. Masovni pokreti romanskog ili romanizovanog slovenskog stanovnoštva iz prekodunavskih kneževina, ka ovim krajevima, bili su sledeći činilac u formiranju etničke slike. Pored toga što su došljaci ovde nalazili veoma privlačne uslove za život, oni su se iseljavanjem oslobađali feudalnog jarma. Bujni tok doseljavanja sa severa, naročito se pojačao posle oslobađanja ovih krajeva od Turaka, jer u Srbiji nije bilo feudalnog režima. Migraciona strujanja sa severa trajala su sve do prelaska u XX vek, vidno ojačavajući stanovništvo vlaškog govora.
Današnje stanovništvo ovoga kraja pretežno čine Srbi i Vlasi. Prohujali vekovi, učinili su da se od pretežno polietničke strukture stanovništva izdvoje napred pomenute dve. Zajednički život, kroz duže vreme i u istoj sredini, učinio je da i pored samosvojnih osnovnih elemenata, među njima postoji mnogo toga zajedničkog i u običajima, verovanjima, zanimanjima, tradicionalnoj kulturi. Polazeći od onoga što je zajedničko a to je stočarstvo,kao osnovno zanimanje u 19. i početkom 20. veka, koncipiran je i sam Etnopark. To je bila i osnovna ideja: istaći bar u prvoj fazi izgradnje etnoparka ono što je zajedničko u tradicionalnoj kulturi i Srba i Vlaha u ovom kraju.
Šta je etnopark. – Pre nego što se pređe na objašnjenje sadržaja ovdašnjeg etnoparka u Ceremošnji, potrebno je reći nekoliko reči o nastanku etnoparka i njihovim tipovima.
Etnopark predstavlja „Muzej pod vedrim nebom“ ili „Muzej na otvorenom prostoru“, čija je funkcija, uslovno uzeto, da predstavi tradicionalnu kulturu /ili pojedine njene elemente/ i oblast u kojoj se nalazi.
Prve ideje o stvaranju etnoparka ili muzeja na otvorenom prostoru javljaju se sredinom 19. veka. Od njihovih prvih začetaka pa do realizacije, proteklo je nekih tridesetak godina, da bi 1891. godine u okolini Stokholma /Švedska/ bio otvoren prvi etnopark u svetu – Skanzen /nazvan po imenu tvorca Skanzena Hecelijusa/.
Od tog trenutka, razvoj etnoparkova dobija u zamahu i oni se stvaraju i u drugim zemljama evropskog kontinenta: Norveška /Oslo/, Danska /Kopenhagen/, Finska /Helsinki/, Island, Čehoslovačka, Poljska i dr. U pojedinim zemljama oni su mnogobrojni; na primer, u Norveškoj ih ima oko 150.
Pored evropskih zemalja, etnoparkovi su otvarani i u zemljama van evropskog kontinenta: Afrika /Nigerija/, Azija /Tajland, Japan, Indonezija/, Severna Amerika /SAD/ i drugim. Oni su otvarani kasnije nego u evropskim zemljama, pa se prvi od njih mogu vremenski datirati u treću deceniju dvadesetog veka.
U našoj zemlji stvaranje etnoparkova je relativno novija pojava. Jedan od prvih je Etnopark u Škofijoj Loci, gde je 1961. godine preneto nekoliko spomenika narodne arhitekture. Tu su bili smešteni primerci zgrada, koji su karakterisali staru, tradicionalnu slovenačku arhitekturu. Posle Škofje Loke, otvoren je i Etnopark u Sisku, gde su spomenici narodne arhitekture iskorišćeni i kao turističko – ugostiteljski objekti. Pored ovih, etnoparkovi su otvoreni ili su još u razvojnoj fazi u selu Sovljaku u Mačvi, u okviru Narodnog muzeja u Požarevcu, Tršiću kod Loznice itd. Pored ovih etnoparkova, koji su svi lokalnog karaktera i sa malim brojem objekata, planira se u SFRJ, u okolini Sarajeva, u toku narednih godina izgradnja jednog centralnog etnoparka, prvog takve vrste u našoj zemlji.
Etnoparkovi po svojim obeležjima mogu biti: centralni, regionalni i lokalni.
Centralni etnoparkovi, po svom sadržaju, prelaze okvire sredine u kojoj su smešteni i predstavljaju odraz jedne šire kulturne sredine, obuhvatajući pri tom veća geografska i kulturna područja. Na primer, Skanzen prikazuje sliku celokupne švedske kulture, kao i drugih naroda nastanjenih u njoj /Finci, Laponci/. Na taj način, etnopark postaje tipičnim kulturnim obrascem, celokupne kulture jedne zemlje.
Regionalni etnoparkovi uglavnom prikazuju kulturu jednog regiona, odnosno reprezentuju onu kulturu koja je tipična za oblast u kojoj se nalaze. Tako je u finskom regionalnom etnoparku Laustarimeki prikazana gradska zanatlijska kultura i to preko nekoliko različitih zanatskih radionica u kojima se prikazuje ceo proces rada. U etnoparku Zandam /Holandija/, prikazana je pak kultura ribara itd.
Lokalni etnoparkovi, kakvi su i svi dosadašnji etnoparkovi u našoj zemlji, prikazuju i čuvaju tradicionalnu kulturu sa jednog užeg geografskog i kulturnog područja – područja na kome se nalaze.
(Slika 37)

Etnopark u Ceremošnji sadrži četiri osnovna građevinska objekta – eksponata:
1. Tipična brvnara ovog kraja – Muzej,
2. Bačija,
3. Vodenica,
4. Vodenica – valjavica
Brvnara – muzej je dvodelna građevina. Sastoji se od „kuće“ i sobe. U kući, koja je nekad predstavljala i glavnu prostoriju, u kojoj je porodica i provodila najviše vremena nalaze se karakteristični predmeti. /Sl. 37/. Na sredini prostorije je ognjište, iznad koga visi bakarni kazan obešen o verige. Pored ognjišta nalazi se crepulja sa vršnjikom /sačom/ Crepulja je napravljena od blata u koje je dodata konjska ili kozija dlaka. Nekada su je izrađivale isključivo žene; služi za pečenje hleba. Sač je od metala i služio je za pokrivanje crepulje. Pored ognjišta, nalazi se sofra /“masa“/, drvena, okruglog oblika sa drvenim nogama, visine oko trideset santimetara. Oko sofre nalaze se i tri tronošca /“skame“/ od bukovog drveta,sa osnovom nepravilnog oblika. Uz desni zid, gledano sa ulaznih vrata, nalaze se police za smeštaj posuđa. Polica je obična šira daska, postavljena na dva drvena klina, zakačena u zid. Na polici se nalaze drvene posude /vedrica, žumataća, vadra/, kao i „šolja“ od tikve koja je služila za pijenje vode. Pored njih tu se nalaze još i dva zastruga, za so i sir, drvene kašike, lopar /drveni poklopac za pokrivanje raznih sudova/, mustarica /metlica za mešanje surutke pri kuvanju/, blaljica /od bukovog drveta, koja služi za mešanje mleka koje je spremljeno za sirenje/ nožići za kačamak /drveni/ i cedilo od vune ili pamuka, za ceđenje sira. Ispod police, nalaze se klupe za posuđe, na kojima je smešteno krupnije posuđe /sudovi/: za vodu, mleko i pravljenje sira. /Sl. 38 i 39/. Na naspramnom zidu od vrata, nalazi se dugačka i široka bukova daska u koju su uglavljeni drveni klinovi. Ona ima funkciju čiviluka, i na njoj su okačeni razni odevni predmeti, kao i tkanice, vunene torbe, bisage i torbe za transportovanje sira. Svi zidovi „kuće“ ukrašeni su raznim sitnim predmetima koji su bili u svakodnevnoj upotrebi /raboš, drveno posuđe, noževi, kuglače i dr./. Pored zidova se nalaze i naćve, kao i drveni sanduk, u kome se nekad držao hleb i brašno.
(Slika 38)
U sobi, čija je prvobitna namena bila da u njoj spavaju članovi porodice, nalazi se veći krevet od bukovog drveta, sa slamaricom, preko koga su prebačeni čerge, ponjave i ćilimi. U uglu se nalazi veći drveni sanduk /škrinja/, u kome su smešteni odevni predmeti koje su članovi porodice nosili u svečanim prilikama. Po zidovima, osim požutelih fotografija koje predstavljaju žitelje ovog kraja u raznim svečanim prilikama /ispraćaj u vojsku, fotografija u vojničkoj uniformi, mladenci i dr/, a koje su sve snimljene prvih decenija ovoga veka, nema više ništa. Ovo je ujedno i autentičan enterijer tipične kuće na prelazu između dva veka.
(Slika 39)
Ispred muzeja, nalazi se i plato, na kome se određenim danima prikazuju, odnosno izvode, narodno običaji iz bogate riznice duhovne kulture naroda ovog kraja /narodne pesme i igre, vlaška svadba, rusalke, obredno sklapanje pobratimsstva i dr./. Na taj način, posetilac, pored uvida u materijalnu kulturu, ima i neposredni i nezaboravni doživljaj učešća u već skoro zaboravljenim običajima.
Bačija. – Bačijanje je specifičan oblik stočarenja. Ono je pre svega karakteristika vlaške etničke grupe u severoistočnoj Srbiji, ali ga upražnjavaju i Srbi. Bačija je organizacija više domaćinstava, koja udružuju svoju stoku, radi zajedničkog čuvanja, muže i korišćenja mleka. Bačijanje se organizuje na planini u letnjim mesecima. Započinje oko Đurđevdana /6. maja/ i traje do jeseni, zavisno od vremenskih prilika i obavljenih poljskih radova u selu. Bačijanje se održava u mesecima kada su vremenski uslovi najpogodniji za to, a u isto vreme su poljski radovi u jeku. Ovakvom organizacijom dobija se i ušteda u radnoj snazi, jer su čobani iz raznih domaćinstava. Jednu bačiju organizuje nekoliko domaćinstava, koja su najčešće u srodstvu. Nekada se u bačije udruživalo po dva do tri domaćinstva, a danas i više.
Pripremanje bačije, odnosno pološki /koliba/, počinje još u martu mesecu, kada čobani dolaze u planinu i vrše sve neophodne pripreme za doček ostalih. O Đurđevdanu se doteruje stoka, i tada započinje bačijanje. Bačija traje od 6 – 8 nedelja, posle čega se svakom učesniku daje količina mleka, odnosno sira, koja je određena prvog dana. Kada se doteraju ovce na bačiju, pristupa se prihvatanju i brojanju ovaca. Zatim nastaje muža. Svaki vlasnik muze ovce. Na osnovu toga, određuje se količina mleka koja pripada jednom domaćinstvu. Celokupna radnja praćena je raznoraznim običajima, koji se od davnina izvode tom prilikom.
Bačija koja se nalazi u Etnoparku je autentičan primer opisane bačije i u toku posete, posetioci se na licu mesta mogu upoznati sa organizacijom rada, običajima kojih prate, a na licu mesta mogu se odmah i probati svi proizvodi jedne bačije i tako odmah uveriti u njihov kvalitet.
(Slika 40)
U neposrednoj blizini bačije, nalazi se i kazan za pečenje rakije – lepar, u kome se od davnina pekla nadaleko čuvena rakija a koja se takođe može probati na licu mesta. /Sl. 40/.
Vodenica – U donjem delu Etnoparka, gledano od ulaza u pećinu, nalazi se vodenica u kojoj se i dan danas melje žito /Sl. 41/. Proces rada vodenice zadržan je u neizmenjenom obliku. Zainteresovani posetioci mogu posmatrati ceo proces, od stavljanja žita do dobijanja brašna, koje se po pristupačnim cenama može odmah na licu mesta kupiti. Hleb od sveže samlevenog brašna, može se probati na bačiji.
(Slika 41)
Valjavica. – Uzvodno od vodenice, na istom potoku, nalazi se valjavica. Poznato je da je u prošlom veku, čovek, pogotovu na selu, bio primoran da sve potrebe za sebe i za svoje domaćinstvo uglanom proizvodi sam /Sl. 42/. Tako je bio prinuđen i da svu odeću pravi sam. Pošto razmene praktično i nije bilo /nije bilo uobičajeno kupovanje fabričkih štofova, niti ih je bilo/ bio je primoran da od onih sirovina koje ima, pravi sve potrebne odevne predmete. Osim vune, lana i konoplje, u ovom kraju drugog nije ni bilo. U valjavici se može videti ceo proces pravljenja „valjanja“ sukna,od koga se kasnije dobijao materijal za izradu suknji, čakšira, zubuna, džoka, kabanica i dr. Ispred valjavice je organizovana i prodajna izložba, odevnih predmeta i pojedinih delova iz prebogate riznice narodne radinosti ovog kraja. Svi predmeti su ručne izrade, izrađeni starom tehnologijom.
(Slika 42)

Kao što se iz svega navedenog vidi, Etnopark nije nikakav statičan skup objekata, već jedna celina u kojoj se u svakom trenutku nešto dešava, iz već pomalo zaboravljenih i davnih vremena. Upoznajući se sa Etnoparkom, upoznajete se i sa prošlošću, kulturom, sa krajem u kome ljudi i narodi žive i stvaraju hiljadama godina, strpljivo dodajući zrno po zrno mozaiku koji se zove – istorija.

C E R E M O Š Nj A – S U V E N I R I

U okviru propagandno-turističkog sadržaja pratećih komponenata afirmacije pećine Ceremošnje, suveniri imaju ulogu da izazovu i zadrže trajanje sećanja i uspomena na ovaj objekat.
Suvenir je predmet-poklon, sa određenim osobinama: ima svojstva lokalnog obeležja mesta – te tako evocira uspomene; malih je dimenzija – te mu je omogućeno prisustvo na svakome mestu, a uvek je svedočanstvo jedne kulture i vremena – bilo da predstavlja kopiju nekog predmeta iz minulih kultura ili da je savremeno oblikovani predmet sa suvenirskom namenom.
Suveniri pećine Ceremošnje afirmišu objekat, kao delo prirode, ali, isto tako, oni daju svojevrsne dokaze o kulturnoj prošlosti i sadašnjosti kraja.
Za pećinu Ceremošnju kao objekat – suvenir je projektovala priroda, i oblikovala ga u trajanju dugom stotine hiljada godina. Stub u pećini, koji predstavlja skulpturu „Na mrtvoj straži“, na kojoj se veoma jasno vide figure dva vojnika /Slika na koricama/, prihvaćen je kao amblem pećine, znaka koji će biti na turističko-propagandnom materijalu koji se odnosi na pećinu. Ovaj znak je iskorišćen za oblikovanje značke, zastavice, bedža, priveska za ključeve, a prikazan je i na fotografijama i dijapozitivima.
Brojnim korišćenjem i primenom amblema pećine Ceremošnje postiže se efekat asocijacija, što je veoma značajno u formiranju lokalnog suvenira.
Suvenirsku namenu propagande objekta imaju fotografije-razglednice i dijapozitivi pojedinh mesta i nakita pećine. Nakit pećine isto tako može biti inspiracija za minijaturna vajarska i slikarska dela, takođe suvenirskog karaktera. Prošlost Kučeva i okoline, počev od ranih istorijskih dana, daje materijal za oblikovanje suvenira – predmeta za uspomenu, koji će na veoma dostupan način približiti savremenom čoveku predstave o događajima, predmetima, životu, istoriji i legendama ovoga kraja. Međutim, s obzirom na to da se u ovoj sredini postavljaju i začetci etno-parka, dominantan značaj dobiće ovde folklorni sueniri.
Folklorni suveniri su autentični predmeti materijalnog narodnog stvaralaštva ili kopije takvih predmeta, kao i suveniri koji za osnovu u projektovanju imaju elemente tradicionalne narodne kulture.
Folklorni suveniri pećine Ceremošnje dokumenat su, pre svega, još uvek živog tradicionalnog narodnog stvaralaštva svoga kraja. To su proizvodi narodnog tkanja /peškiri, pojasevi, torbe, rukavice, čarape/, veza /peškiri, maramice/, obrade drveta /preslice, čaše, tanjiri, kašike, svećnjaci/, kao i starih zanata-grnčarskog liciderskog, kožuharskog, saračkog, lovačkog, kačarskog. Proizvodnja ovih predmeta obavlja se u okviru navedenih zanata, kojima se sada pružaju novi putevi razvoja, i u okviru seoske i gradske kućne radinosti, koja se tako aktivno uključuje u turističku privredu kraja. /Sl. 43 i 44/.
Folklorni suveniri, koji za osnovu u projektovanju imaju elemente tradicionalne narodne kulture, predstavljaju stilizaciju ovih elemenata, datu po principima savremenog oblikovanja, ali sa poštovanjem dominantnih folklornih osobina predmeta.
(Slika 43)
(Slika 44)
U oblikovanju stilizovanih folklornih suvenira, narodna nošnja predstavlja bogatu riznicu elemenata na kojima se gradi nov predmet. /Sl. 45/. Najznačajnije mesto među suvenirima ove vrste ima uvek minijaturna lutka u stilizovanoj narodnoj nošnji, te je ona i ovde zastupljena. Lutke su u ženskoj vlaškoj i srpskoj narodnoj nošnji iz poslednjih decenija prošloga veka, kao i iz perioda do poslednjeg svetskog rata. Muška nošnja prikazana je na lutki koja predstavlja „bušinara“ /Sl. 46/.
(Slika 45)
Tehnike tkanja ženske narodne nošnje, harmonija boja, likovni elementi, tehnologija obrade materijala, pojedini oblici, pa čak, ponekad, i osnovna namena predmeta, korišćeni su u oblikovanju novih predmeta za savremenu upotrebu, i proizvodnja se može odvijati u okviru kućne radinosti sela i grada. Ovi proizvodi imaju značajnu ulogu u turističkoj privredi, a izvesni pripadaju grupi folklornih suvenira.
(Slika 46)
Vezeni ili tkani ornamenti sa narodne nošnje korišćeni su u suvenirskom oblikovanju, na primer, korica i umetača za knjige, kutija za naočare, novčanike, zidnih kalendara, dekorativnih zidnih nosača ključeva, okvira za mala ogledala, kesa za novine, manjih dekorativnih zidnih panoa, setova za sto, maramica, i drugog. Tehnika tkanja i harmonija boja korišćeni su takođe u oblikovanju nekih od već navedenih suvenira, ali bez ornamentalnih elemenata. Osim toga, pojedini haljetci – kao što su ženska vlaška kecelja, tkani pojas, ili tkane drške za torbu /“obranj“/, predstavljaju u svojoj autentičnoj formi izvanredno dobar suvenir.
Folklorni suveniri od drveta su: preslica čiji je ornamentisani deo iskorišćen za razne upotrebne funkcije, minijaturna slikana kolevka, posude, kutije, držači /za lakše predmete, novine, knjige, kalendare/, i drugo.
U suvenirima Ceremošnje značajno mesto takođe imaju i grnčarske testije, saksije, čiraci i ostali proizvodi, zatim liciderski kolači raznih boja i oblika, manje kačice, dekorativni kožuharski i sarački proizvodi.
Lokalni suveniri, projektovani i proizvedeni u okviru programa turističke propagande pećine Ceremošnje imaće višestruku ulogu: popularisanje ovoga značajnog objekta, potvrđivanje kulturnih vrednosti ovoga kraja, a biće i inicijatori pojedinih aktivnosti u okviru delatnosti kućne radinosti i male privrede. Samim tim, značaj ovoga malog predmeta za uspomenu – veliki je, u kulturnom i ekonomskom pogledu.

POGOVOR

Ceremošnja je budući turistički centar, koji obuhvata različiti sadržaj: pećinu, botanički park, etnopark, malu akumulaciju, ugostiteljstvo i dr.
Centralno mesto ima pećina, koja je, kao osobita prirodna retkost, uticala na izgradnju puteva, dovođenje svetla, podizanje motela, tj. dala je impuls bržem razvoju ovog kraja i njegovom uključivanju u turističku privredu Srbije.
Pećina je uređena i svečano otvorena za turističke posete. Na taj način, ona će još snažnije uticati na ekonomski razvoj ovog kraja.
Ostali turistički sadržaj, koji je obuhvaćen ovom knjigom, uglavnom je samo iniciran. Njegova realizacija zahteva duži period, naročito kada se radi o Botaničkom parku i to o drveću i žbunju. Na primer, da bi Botanički park stekao svoje projektovano obeležje, biće potrebno bar pet godina.
Za sada su urađeni projekti za Botanički park, Etnopark, malu akumulaciju i dr. i otpočele su pripreme, kao i prvi radovi, čiji će intenzitet biti u stalnom porastu nerednih godina.